Hugur - 01.01.1994, Blaðsíða 54

52
Jóhann Páll Arnason
HUGUR
má samkvæmt minni skoðun skilja sem leiðir til að renna stoðum
undir stjórnmenningu; í báðum tilfellum er um að ræða tilraunir til að
skýra ókannaða möguleika og samhengi nútímalýðræðis. Greining
Claude Leforts á lýðræði sem stjórnskipulagi nútímans gengur enn
lengra í þá átt.4 Nægir að nefna þrjár hliðar á rökum hans; Hann
kveður sér til fulltingis hefð Grikkja í stjórnmálaheimspeki og
tuttugustu aldar hefðarsinna eins og Leo Strauss, sem eiga það
sameiginlegt að skilja stjórnunarform sem alhliða skipulag á
félagslegum veruleika. Frá þessu sjónarhorni er lýðræði — skilið sem
skipuleg aðgreining valds, þekkingar og laga í viðeigandi stofnunum
— áhrifaríkasti, frumlegasti og mest afhjúpandi þáttur þeirrar
samsuðu sem við köllum nútímann. Það er innan ramma lýðræðisins
sem innri togstreita annarra þátta, sérstaklega markaðshyggjunnar, fær
rúmast en er jafnframt haldið í skeíjum. En það er einnig önnur hlið á
þessu inikilvæga hlutverki lýðræðisins: ef hægt er að færa rök fyrir
því að nútíminn sé „í grundvallaratriðum torræður", svo notast sé við
orðalag Anthony Giddens, þá heldur Lefort því fram að þetta eigi við
um nútímalýðræði á sérstakan og þversagnarkenndan hátt.5 Nútíma-
lýðræði felur í sér þann möguleika að um það sjálft verði rætt og efast,
en með því ryður það afstæðishyggju braut og vekur á þann hátt sínar
eigin túlkunarspurningar. Sjálfstúlkun lýðræðisþjóðfélaga er langt á
eftir uppbyggingu þeirra og sá sjálfsskilningur sem í þeim felst er ekki
sjálfkrafa hentugur til að smíða kenningar um lýðræði.
Til að ljúka þessari umræðu er rétt að segja nokkur orð um tengslin
milli lýðræðis og skynsemi sem er þriðja atriðið sem máli skiptir við
flokkun á lýðræðiskenningum. Þau eru ekki síður umdeild en þau
viðfangsefni sem ég hef rætt fram að þessu. Fyrstar ber að telja
hugmyndir nytjastefnunnar — eða í mjög almennum skilningi, hag-
fræðilega sjónarhornið — um lýðræði: forsendan er sú að lýðræðis-
legar stofnanir byggi á markmiðsskynsemi eða reikniskynsenti. Þessi
hugmynd hefur dugað til að verja bæði skörulegar lýðræðishugsjónir
sem og þær sem minni væntingar eru gerðar til.6 Sá skilningur á
4 Sjá ril Leforts sem talin eru upp í ncðanmálsgrein. 2 að framan.
5 Anthony Gidden, Tlie Consequences of Modernity (Cambridge, 1990), s. 49:
„Modemity tums out to be enigmatic at its core ...“.
6 Gagnrýni Josephs Schumpeters — sem er einn helsti fulltrúi hins hagfræðilega
sjónarhoms á stjómmál — á „klassísku lýðræðiskenninguna" hefur meðal annars