Hugur - 01.01.1994, Blaðsíða 81

HUGUR
Að gera eða að vera
79
um viljann.21 En hann hafði ekki árangur sem erfiði; að minnsta kosti
hefur mér aldrei tekizt að fá botn í hans mikla mál. Samt hygg ég að
Kant hafi, hvað sem öðru líður, byrjað á réttum stað er hann velti fyrir
sér muninum á vilja og löngun. Við skulum fara að dæmi hans.
Við fyrstu sýn virðist enginn munur á vilja og löngun: þegar ég
innti Halldór prófessor Halldórsson eftir því á dögunum hvað hans
íslenzka eyra segði honum um það efni þótti honum sem munurinn
væri hverfandi. Hverju skiptir hvort ég segist vilja kaffi eða að mig
langi í það? Og auðleikið er að romsa upp úr sér setningum úr mæltn
máli sem ekki virðast breyta merkingu þótt sögnin „að vilja“ sé sett í
stað hinnar „að langa“ og öfugt. En við nánari skoðun kemur í ljós að
hér er ekki allt sem það er séð. Og ber mér nú að geta þess að margt af
því sem ég segi hér á eftir hef ég sótt í Siðfræði Aristótelesar. En að
vísu eru þær niðurstöður gamla mannsins sem ég notfæri mér ekki
niðurstöður hans um viljann — það er jafnvel vafasamt hvort hann
hafi haft neina hugmynd um viljann sem sé sambærileg við okkar —
heldur um þrjú hugtök önnur: boulesis sem oftast er þýtt sem „ósk“,
bouleusis sem menn kalla „yfirvegun" og proairesis sem þýðendur
kalla „val“.
Segjum að núna klukkan fimm hafi verið boðaður ríkisráðsfundur á
Bessastöðum, og þar hyggist menntamálaráðherrann leggja fyrir
forseta Islands til staðfestingar breytingu á reglugerð um Háskóla
Islands í þá veru að háskólakennurum skuli heimilt að verja allt að níu
tíundu hlutum vinnutíma síns til nefndarstarfa. Svo vilji hins vegar til
að hin nýja reglugerð sé nokkurt ágreiningsmál hér í stofnuninni.
Hugsum okkur líka að ég sé í hópi hinna óánægðu. Þá gæti mig
auðvitað langað til þess að Vilhjálmi snerist hugur á síðustu stundu
fyrir fundinn, eða hann lenti í árekstri á Álftanesafleggjaranum og yrði
af fundinuni fyrir vikið. Mig gæti líka langað til þess að eitt og annað
sem hefði gerzt hefði ekki gerzt: til dæmis að ég hefði ekki komið við
kvikuna á einum minna ágætu starfsbræðra með gálausu tali; þá hefði
heimspekideild ekki komizt að þeirri niðurstöðu sem raun varð á! En
það er rangt mál, eins og Aristóteles kvæði að orði, að segja „Ég vil að
21 Immanuel Kant, Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft
(1793). Sjá einkum enska þýðingu, Religion Within the Limits ofReason
Alone (New York: Harper, 1960) með inngangsritgerð eftir J.R. Silber,
„The Ethical Significance of Kant’s Religion “.