Hugur - 01.01.1994, Blaðsíða 79

HUGUR
Að gera eða að vera
77
annað.“ Samfélag eintómra nytjastefnumanna, eintómra stjórnmála-
manna, er siðlaust samfélag. Eina vonin um siðferði samfélagsins er
sú að meðal þegna þess séu margir menn sem ekki eru stjórnmála-
menn.
Og nú hef ég ekki meira að segja að sinni um ánægju og athafnir,
markhyggju og regling. Og er nú von menn vilji vita hvernig ég vil
skilja siðferðishugtakið úr því ég held því fram að reglingur
nytjastefnunnar sé ruglingur og annað ekki. Svarið vil ég sækja til
Platóns og Aristótelesar.
Orðið „etik“ er leitt af gríska orðinu „eþos“ sem er eitt höfuðhugtak
í siðfræði Aristótelesar. En í munni Aristótelesar merkir „eþos“ ekki
reglukerfi af einu né neinu tæi. Það er nánast sömu merkingar og
danskt orð sem okkur Islendingum er næsta munntamt: þetta orð er
„karakter", sem er af skiljanlegum ástæðum algengast í samsetning-
unni „skítakarakter“. Islenzka orðið um „karakter“ er einmitt „sið-
ferði“: siðferði manns en ekki gerða hans eða breytni. Og það er þessi
siðferðishugmynd sem ég held að eigi að koma í stað athafna-
kenningar nytjastefnumannanna.
Nú vita menn hvernig það sem ég hef að segja tengist ágreiningi
okkar Eyjólfs Kjalars á siðasta fundi þessa félags. Þá deildum við um
það hvort óhætt væri að skilja rökræðu þeirra Sókratesar og Pólosar í
Gorgíasi þcim skilningi að Sókrates væri raunar ekki að fjalla um
breytni og spyrja hvort hún væri til góðs eða ills (fyrir mann sjálfan
samkvæmt kenningu Eyjólfs), stórmannleg eða lítilmannleg, heldur
væri hann að fjalla um siðferði í skilningi okkar Aristótelesar, um
góða menn og vonda.
Sókrates tengir þetta viðfangsefni sitt við annað. Á endanum vill
hann vita hvort nokkur maður vilji í rauninni vera slœmur maður. Og
kenning hans er — hún hefur um aldir þótt svo fráleit að hún gengur í
heimspekiritum undir nafninu „þverstæða Sókratesar“ — að
mannlegum vilja sé svo háttað að þetta geti enginn maður viljað. Ef
hann virðist vilja það, eða telur sér trú um það sjálfur, þá er það vegna
þess að hann veit ekki hvað það er að hafa vilja.
Og vík ég nú máli mínu að mannlegum vilja.