Hugur - 01.01.1994, Síða 99

HUGUR
Meinbugur á rökleiðslu
97
verið dregnar.^ En það er bersýnilega mörgum sinnum einf'aldara að
líta bara á lögmál Snells sem alhæfingu með takmarkað umfang.9 10
Innan þess umfangs er eins víst að líta megi á það sem alhæfingu í
skilningi sígildrar rökfræði á þvf orði. En það virðist ókleift að festa
umfang lögmálsins þannig að allar hugsanlegar undantekningar falli
utan untfangsins. Þar með er engin leið að endurorða lögmálið þannig
að af hinu nýja orðalagi leiði stranglega hverja einustu lýsingu á ein-
stökum dæmum sem falla undir það.
Svo virðist sem sumar takmarkandi undantekningar frá alhæfum
forskriftum séu einfaldlega sérhæf tilvik utan umfangs alhæfu
reglnanna. Þær eru sérhæfar forskriftir sem falla undir alhæfa forskrift
án þess að alhæfa forskriftin gildi um þær til fulls. Hér er trúverðugt
dæmi urn þetta. Það er bannað að leggja vélknúnum ökutækjum
framan við aðaldyr Ráðhússins í París. Þessi regla á greinilega ekki
við slökkviliðsbíl sem slökkviliðsmenn nota til að reyna að ráða
9 Til dæmis gagnrýnir Stephen Toulmin, í Philosophy of Science (London:
Hutchinson University Library, 1953), þá hugmynd að líta beri á „náttúrulögmál"
— lögmál Snells er eitt af helztu dæmum hans — sem ótakmarkaðar alhæfmgar.
Þó heldur hann að svo megi líta á lögmál þess sem hann kallar „náttúrusögu".
Samkvæmt Toulmin hafa náttúrulögmál ekki sannleiksgildi. Orðin sannur og
ósannur eiga ekki við um þau, og jafnvel ekki orðin senniief’ur og ósennilegur
heldur. Kenning hans sjálfs verður ekki dregin saman í stutt mál með góðu móti.
En hann ber saman náttúrulögmál og ályktunarreglur, og samanburðurinn gefur til
kynna að löginálin séu ekki setningar í neinum venjulegum skilningi, og nær sé að
telja þau skilgreina takmörk (ákveðins sviðs) rökfræðinnar (sjá einkum þriðja kalta
Toulmins „Laws of Nature“, s. 57-104). Nancy Cartwright setti síðar fram svipaðar
skoðanir í bók sinni How llie Laws of Pliysics Lie (Oxford: Oxford University
Press, 1983) þar sem hún gerir greinarmun á lýsandi og skýrandi lögmálum.
Lýsandi lögtnál — eins og mörg af lögmálum líffræðinnar — eiga að lýsa
veruleikanum og geta verið sönn eða ósönn, en skýrandi lögmál — þau sem gera
vísindum kleift að skýra það sem frant fer eins og grundvallarlöginál eðlis-
fræðinnar gera — eru ætluð til annarra hluta. „Ef við lítum á þau sem lýsingar á
staðreyndum eru þau ósönn. Ef við leiðréttum þau til að þau verði sönn glata þau
skýringarmætti sínum,“ segir Cartwright (s. 54). Sjá einkum s. 1-4 hjá Cartwright,
þriðju ritgerð hennar „Do the Laws of Physics State the Facts?", s. 54-73, og sjöttu
ritgerðina „For Phenomenological Laws", s. 100-127. Það er óvíst hvort Cartwright
mundi taka undir allar fjórar kennisetningarnar (1 ’)-(4’) í meginmálinu, en hún
stefnir í þá átt.
10 Sbr. Toulmin, Philosophy of Science, s. 78-80. Svo vill til að Cartwright tekur líka
dæmi af lögmáli Snells. Sjá aðra ritgerð hennar „The Truth Doesn't Explain Much“
í How the Laws of Pliysics Lie, einkum s. 46-50. Hún leggur áherzlur á svolítið
önnur atriði í rökræðu sinni en Toulmin gerir í sinni bók og ég geri hér.