Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 30

28
Rökræðan erprófsteinn skynseminnar"
gæti orðið.“ Kenningar um siðgæðisþroska eru gott dæmi um efnistök sem
Habermas kallar sögulega endurmótun rökvíslegrar þróunar, en í þeim er því
haldið fram að siðgæðisþroski stefni í átt til meiri sjálfræðis og ábyrgðar.
I annarri grein löngu seinna „Smíðisgripir Rawls og Kants“ (Hugur 1997)
færði ég rök fyrir því að skilja beri sáttmálakenningu Rawls sem „endurmót-
unarhugmynd". Kennisetningar hans „séu líkan sem draga fram þær hug-
myndir um réttlæti sem liggja leynt og ljóst í lýðræðismenningunni eða því
sem Rawls kallar ,the public culture of a democratic society‘.“ Líkt og Hab-
ermas gaumgæfi hann þær hugmyndir sem lýðræðissamfélagið réttlætir sig
með og snúi þeim gegn raunveruleikanum, ef svo má segja.
En Habermas rennir fleiri stoðum undir kenningu sína, ekki síst greiningu
á forsendum málnotkunar sem birtist í rökræðusiðfræði hans. Sú greining
felur í sér útópíska skírskotun til kjöraðstæðna sem menn geri ráð fyrir þeg-
ar þeir ræða saman. Þegar menn leitast við að jafna ágreining án valdbeiting-
ar fallast þeir óhjákvæmilega á þá málsmeðferð sem samræðusiðfræðin lýsir.
Samræðusiðfræðin boðar því ekki að mati Habermas einhverja leið sem hún
telur réttmætari en aðrar sem völ er á; hún greinir einfaldlega forsendur þess
sem gerist í reynd þegar menn taka af alvöru þátt í rökræðu. Þessi staðreynd
er innbyggð í skynsamlega málnotkun myndugra einstaklinga sem leitast við
að skilja hverjir aðra, burtséð frá því hvaða menningarheimi þeir tilheyra,
hvaða gildi þeir aðhyllast eða hvaða tungumál þeir tala. Hið siðferðilega
sjónarhorn liggur því ekkt bara undir tungurótum þeirrar hefðar sem hefur
alið af sér ofurgildi réttlætis og óhlutdrægni, eins og Charles Taylor hefiir
haldið fram; nær væri að segja að sú hefð ein mæti hinu siðferðilega sjónar-
horni „á miðri leið“, eins og Habermas hefur komist að orði.
Með þessu orðalagi viðurkennir Habermas það hvernig hið siðferðilega
sjónarhorn sem er fólgið í innviðum rökræðunnar verður ekki annað en sér-
tækur möguleiki fyrr en algildar siðferðishugmyndir hafa öðlast sess í sið-
ferðilegum veruleika og siðvitund samtímans. Þær hugmyndir eiga sér til-
tekna þróunarsögu þar sem tiltekin gildi verða öðrum yfirsterkari og móta
sjálfsmynd manna og veruleikasýn í réttarríki lýðræðissamfélaga. Habermas
minnir líka margoft á að siðfræðileg rökræða skapi ekki norm/siðaboð held-
ur meti hún einungis réttmæti boða sem arfleifðin og siðmenningin bera
fram. Ein leið til að varpa ljósi á ágreining Taylors og Habermas er að segja
að Taylor leitist við að skilja tilurð og efnivið, framrás og mótunaráhrif þess-
ara siðferðishugmynda en Habermas greini öðru fremur formlega kjarnann í
hinni gagnrýnu yfirvegun þeirra sem er bundin innviðum rökræðunnar og er
í sjálfu sér óháð tilteknu lífsformi.
Þessar hugmyndir eru því einungis „óraunsæjar" í þeim skilningi að þær
fela í sér fræðileg líkön af þáttum sem við finnum aldrei í hreinni mynd í
veruleikanum. Þær eru ekki hugsaðar sem lýsing á æskilegu ástandi sem
menn gætu náð fram heldur draga þær fram forsendur hugmynda okkar um
skynsemi og réttlæti. Sem slíkar geta þær þjónað sem mikilvægar viðmiðan-
ir í innri gagnrýni á hvers konar ranglæti og ofbeldi. Eg hef hins vegar sjálf-
ur líka bent á - bæði í doktorsritgerðinni og í fremur nýlegri grein („Towards