Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 229

Frelsi sem dygð ogfrjálsmannleg samfélagsskipan
227
slíku samræmi milli vitsmuna, geðshræringa og hegðunar og er ekki fjarri
lagi að það sé nokkurn veginn það sama og venjulega er kallað sjálfsstjórn.
Sú leið til frelsis sem Spinoza ræðir um er vandrötuð eins og mjói vegur-
inn sem talað er um í Fjallræðunni.27 Niðurlag V. og síðasta hluta Siðfrœð-
innar er á þessa leið:
Leiðin sem ég hef bent á er erfið og vandrötuð en samt er hægt að
komast hana. Víst hlýtur það sem heppnast svo sjaldan að vera erf-
itt, því væri frelsun innan seihngar, svo menn gætu höndlað hana án
verulegs erfiðis, hví skyldu þá flestir fara á mis við hana? Hvaðeina
sem er framúrskarandi er jafn erfitt og það er fágætt.28
4. Sjálfsstjórn og skynsemi í Ritgerð Lockes
Lengsti kaflinn í Ritgerð um mannlegan skilning er XXI. kafli II. bókar sem
fjallar um frelsi. Þetta er líka sá kafli sem Locke breytti hvað mest frá fyrstu
útgáfu til þeirrar fjórðu og síðustu sem hann vann. Stóra hluta kaflans end-
urskrifaði hann oftar en einu sinni eftir að Ritgerðin leit fyrst dagsins ljós. Því
má ætla að frelsið hafi verið honum hugleikið öðrum viðfangsefnum fremur.
Eins og aðrir kaflar í Ritgerðinni skiptist þessi í tölusettar greinar. Þær fyrstu
sjö fjalla um hugtökin vilji og máttur og í grein númer 8 hefst umfjöllunin
um frelsi sem er meginefni kaflans. Þar skilgreinir Locke frelsi og segir:
Að svo miklu leyti sem maður hefur mátt til að hugsa eða hugsa
ekki, hreyfast eða hreyfast ekki eftir því hvert hugur hans beinist eða
hvað hugur hans tekur fram yfir annað, að svo miklu leyti er hann
frjáls.29
í næstu sjö greinum ræðir Locke þessa skilgreiningu og dregur niðurstöður
sínar saman í 15. grein þar sem skilgreiningin er áréttuð með breyttu orða-
lagi. Þar stendur:
Frelsi er máttur sem maður hefur til þess að framkvæma athöfn eða
framkvæma hana ekki eftir því hvorn kostinn hugurinn tekur fram
yfir hinn eða, með öðrum orðum, eftir því hvort hann sjálfur vill
framkvæma athöfnina.30
í 10. grein nefnir Locke sem dæmi að maður sem er læstur inni í klefa sé ekki
frjáls til þess að vera eða fara og ófrelsi hans sé jafnmikið þótt hann sé hæst-
ánægður með að vera í klefanum og langi alls ekki að yfirgefa hann. Með
27 Mattheusarguðspjall 7:14.
28 Spinoza 1982, bls. 225.
29 Locke 1959,1. bindi, bls. 315.
30 Sama rit, bls. 320.