Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 227

Frelsi sem dygð ogfrjálsmannleg samfe'lagsskipan
225
(þ.e. fá þá til að haga sér í samræmi við almannavilja sem hann áleit að væri
nánast það saman og hin betri vitund eða skynsemi hvers og eins). Sumir
eftirmenn Rousseau á seinni tímum hafa gert þessa tillögu hans að sinni og
ég geri ráð fyrir að Berlin vísi til þerra þegar hann segir að hugmyndirnar um
jákvætt og neikvætt frelsi hafi á endanum orðið andstæðar. En á sama hátt
geta nánast öll gildi sem menn láta sér annt um orðið andstæð hvert öðru ef
menn leggja sh'ka ofiiráherslu á eitt að þeir vilji fórna öðru. Þeir sem telja svo
mikilvægt að hegðun manna stjórnist af skynsemi að réttlætanlegt sé að siga
lögreglunni á hvern mann sem hagar sér óskynsamlega leggja slíka áherslu á
jákvætt frelsi að þeir vilja fórna rétti manna til að fara sínu fram óáreittir. Að
mínu viti er slík fórn langt frá því að vera rökrétt afleiðing af hugsjóninni um
jákvætt frelsi sem sjálfsstjórn skynsamra manna, því sá sem er neyddur til að
haga sér skynsamlega lætur ekki stjórnast af sinni eigin skynsemi eða betri
vitund. Það er ekki raunveruleg sjálfsstjórn ef maður er látinn haga sér eins
og hann mundi gera ef hann hefði betri stjórn á sjálfum sér.
3. Sjálfsstjórn og skynsemi í Siðfræði Spmoza
Siðfrœði Spinoza er sett fram eins og stærðfræðirit þar sem setningarnar eru
leiddar af frumsetningum og skilgreiningum. Setning númer 4 í IV. hluta
segir að menn komist ekki hjá því að vera hluti af náttúrunni og verða fyrir
breytingum af völdum utanaðkomandi orsaka. Með öðrum orðum má segja
að Spinoza hafi álitið að fullkomið og algert frelsi (í jákvæðum skilningi) sé
ómögulegt og að menn séu alltaf háðir ýmsum öflum sem þeir hafa ekki vald
yfir. Hann áleit líka að gerðir manna stjórnist alltaf og ævinlega af geðshrær-
ingum — skynsemi, vitneskja eða þekking sfyri hegðun þeirra aldrei milliliða-
laust, heldur aðeins með því að hafa áhrif á geðshræringarnar. Setning núm-
er 14 í IV. hluta segir að geðshræringu verði ekki haldið í skefjum af
vitneskju um gott og illt fyrir það eitt að vitneskjan sé sönn heldur aðeins að
svo miklu leyti sem hægt er að líta á vitneskjuna sem geðshræringu. Lykill-
inn að því að öðlast sjálfsstjórn er því ekki að bæla allar geðshræringar held-
ur að temja þær þannig að þær verði í samræmi við það sem er gott og skyn-
samlegt. Spinoza lagði áherslu á að menn öðluðust ekki frelsi nema þeir
þekktu og skildu sínar eigin geðshræringar22 og gerðu sér grein fyrir að þær
eru óhjákvæmilegar og hluti af gangi náttúrunnar.22 Æðsta stig þessa skiln-
ings á sjálfúm sér sem hluta af náttúrunni kallaði Spinoza vitsmunalega ást
á guði (amor dei intellectualis).2^ Þessi guð sem hann talaði um er ekki per-
sónulegur guð af því tagi sem gyðingar og kristnir menn trúa á, heldur eitt
með náttúrunni, því Spinoza aðhylltist einhvers konar algyðistrú.
22 Spinoza 1982, bls. 206. (V:3) Hér og í neðanmálsgreinum sem á eftir koma er vísað í setningar í Sið-
frecðinni með því að rita númer bókarhluta með rómverskum tölustöíum og númer setningar með
arabískum tölustöfum.
Sama rit, bls. 207-208. (V:6)
Sama rit, bls. 219-220. (V:33)
23
24