Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 70
68
Þorsteinn Gylfason
íslenzku „hinztu rök tilverunnar". Þau eru utan við trú og vísindi. Vísindin
leiða þau hjá sér, og trúin þarf ekki að reyna að átta sig á þeim.
§8 Hin hinztu rök
Um þær mundir sem Finnur var í Kaupmannahöfn að ráða Sigurði frá heim-
spekinámi í Oxford var heimspeki að nema land á Islandi. Þar munar mest
um Agúst H. Bjarnason, Yfirlit yfir sögu mannsandans í mörgum bindum.
Brynjólfur Bjarnason segir frá:
Ég er fæddur og skírður til kristinnar trúar og skírnarsáttmálinn var
staðfestur með fermingu. En barnatrúnni glataði ég þegar á barns-
aldri og mun áreiðanlega ekki öðlast hana aftur, ef ég held fullu viti.
Tvær bækur höfðu mest áhrif á mig af öllu, sem ég las í bernsku. Þær
voru Austurlönd eftir Ágúst H. Bjarnason og Uranía eftir Flamm-
arion. Þessar bækur opnuðu mér nýja sýn. Ég komst að raun um að
það sem mér var kennt í Helgakveri og í predikunum prestsins voru
ósannindi. Mér hafði verið kennt, að það væri ljótt að segja ósatt, en
mér fannst öll ósannindi blikna við hliðina á þessum stórlygum og
blekkingum. Ég fylltist heilagri reiði.14
Hún entist honum til æviloka.
Halldór Kiljan skrifaði tvítugur skáldsögu — drög að Vefaranum mikla —
sem heitir Heiman egfór. Þar segir söguhetjan:
1 sveitinni er lestrarfélag og þar fæst lánuð bók eftir dr. Ágúst
Bjarnason, sem heitir Yfirlit yfir sögu mannsandans. Ég hef einga
bók lesið af annarri eins áfergju. Þessi bók um sögu mannsandans
hefur átt sterkari þátt í því en nokkur lýðskóli að belgja upp úng-
menni í sveitum með gríska goðafræði, búddatrú, rómverja, Giord-
ano Bruno og Descartes, svo maður veit nákvæmlega alt milli him-
ins og jarðar, eða það vissi ég að minsta kosti.15
Tökum eftir að það voru Austurlönd Ágústs sem Brynjólfur las og þau koma
líka við sögu hjá Halldóri þar sem hann nefnir Búddatrú. Það er einmitt í
bindinu því sem Ágúst kemst næst hinum hinztu rökum. Hann var stund-
um kærulaus um þau annars staðar í verki sínu því hann var sjálfur raunspek-
ingur eins og Finnur Jónsson. í Nítjándu öldinni (1906)16 hafði hann meiri
áhuga á hagfræði Adams Smith, jafnaðarstefnu Marx, frjálshyggju og kven-
1,1 Brynjólfur Bjarnason: „Svar við spurningu um lífsskoðun" í Lögmá/i ogfre/si, Heimskringla, Reykja-
vík 1970,149.
15 Halldór Kiijan Laxness: Heiman egfór, Helgafell, Reykjavík 1956,13.
16 Agúst H. Bjarnason: Yfírlil yfirsögu mannsandans: Nítjánda öldin, Bókaverzlun Guðm. Gamalíelsson-
ar, Reykjavík 1906.