Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 98

96
Henry Alexander Henrysson
lenskan veruleika, ef náttúrulagakenningar eiga „sér fáa talsmenn utan kaþólsku
kirkjunnar“, eins og gjarnan er haldið fram.8 Markmið ritsmíðarinnar varð því að
benda á að náttúruréttur sé ekki og hafi aldrei verið einkamál kaþólsku kirkjunnar.
Ennfremur velti ég því fyrir mér hvort hann geti verið grundvöllur umræðu um
siðfræði og stjórnspeki í samtímanum. I eftirfarandi hugleiðingum reyni ég hins
vegar að leiða hjá mér spurningar um tengsl stjórnkerfa og náttúruréttar sem auð-
vitað voru ákaflega áhrifamiklar á átjándu öld, sem og þau fræði sem nefnast ius
gentium og fjalla meðal annars um samskipti þjóðríkja.9 Þar koma fram flókin
tengsl náttúruréttar og vildarréttar, sem erfitt er að gera grein fyrir í stuttri rit-
smíð.10
II
Jón Eiríksson var heimspekingur. Það má vera að starfsferill hans við háskóla-
kennslu hafi ekki fallið undir hefðbundnar greinar heimspeki, að heimspekiverk
hans hafi ekki verið ætluð heimspekinemum, og að mestur hluti starfsævi hans
hafi farið í stjórnsýslu, en ef þetta útilokar hann frá að teljast heimspekingur þá
væru fáir höfundar í flokki heimspekinga nýaldar. Er þess getið um Jón að í há-
skólanámi sínu hafi hann lagt „svo mikla stunda á heimspekina, að hann gat ekki
haft hugann á öðru og veiklaði með því minni sitt.“ Jón á svo að hafa haldið því
fram alla ævi um heimspekina „að engin vísindagrein hafi komið sér að sh'kum
notum í öllu sínu margbreytta embættisstarfi."11 I Ævisögu Jóns Konferenzráðs
Eiríkssonar er þetta útskýrt svo, að Jón hafi í námi sínu við Kaupmannahafnarhá-
skóla á árunum 1748 til 1758 orðið fyrir miklum áhrifum af heimspeki þýska
upplýsingarheimspekingsins Christians Wolff.12 Þó er ekki kveðið fastar að orði
en að hann hafi „einkum'‘ fallist á „meiningar" Wolffs, og má til sanns vegar færa
að enda þótt áhrif Wolffs hafi verið geysileg á þessum tíma í Kaupmannahafnar-
háskóla þá var það ekki svo að í norrænum háskólum hafi ekki verið heimspek-
ingar starfandi, og reyndar guðfræðingar hka, sem kenndu frumspeki og siðfræði
og settu fram rök og hugmyndir sem tengdust heimspeki Wolffs sama og ekki
neitt. Guðfræðilegar vangaveltur vöfðust ekki síst fyrir fræðimönnum og skiptu
þeim í fylkingar. Þýsk heimspeki átjándu aldar var einfaldlega miklu fjölbreytilegra
8 Sjá til dæmis J. Rachels, Stefnur og straumar { siðfrœði, Jón Kalmansson þýddi (Reykjavík:
Siðfræðistofnun/Háskólaútgáfan, 1997), bls. 78.
9 Ius gentium voru hluti svokallaðs Rómarréttar sem var lög Rómaveldis í fornöld. Undir
lok fornaldar voru þau sett í lagabálk sem síðar varð nokkur konar undirstaða laga flestra
Evrópuþjóða. I fornöld sögðu ius gentium fýrst og fremst fyrir um samskipti Rómar við
skattlönd sín.
10 Margir náttúruréttarsinnar gerðu til dæmis ráð fyrir einhvers konar vildarhyggju, þ.e.
að gera ekki ráð fyrir nauðsynlegum tengslum laga og siðferðis, í alþjóðalögum, þar sem
hagsmunir og það sem var skilgreint sem vilji þjóða gátu ekki verið leiddir beint af hlut-
lægum siðferðilegum gildum.
11 Bjarni Jónsson, Vormenn íslands á 18. öldinni (Reykjavík: Bókaverzlunin Emaus, 1924), bls.
I48.
12 Sveinn V&Xsson,Ævisagajóns Konferenzráds Eiríkssonar, bls. 197.