Hugur - 01.06.2009, Síða 101

Manndómur
99
þ.e.a.s. náttúrulög sem grundvöll þess hvernig má koma í veg fyrir að allt fari í bál
og brand annars vegar, og sem grundvöll frelsis og réttinda hins vegar. Þar töluðu
menn bæði fyrir og gegn náttúruréttarkenningum. Best þekkjum við þær í
borgaralegum búningi í stjórnarbyltingum átjándu aldar, en einnig er vel þekkt sú
kenning Rousseaus að samfélagssáttmálar séu mögulegir án óafsalanlegra réttinda
sem leidd séu af náttúrulögum. Þessi hefðbundna saga endar svo gjarnan í höfnun
Jeremys Bentham undir lok átjándu aldar á hvers konar ófrávíkjanlegum rétt-
indum, þar sem aðeins lög sem ákveðin eru af stjórnvöldum geti fært mönnum
réttindi til frumgæða.23
III
Það má til sanns vegar færa að saga náttúruréttar er eitt og saga náttúruréttar-
kenninga eitthvað allt annað.24 Hins vegar er þetta tvennt samtvinnað að því leyti,
að náttúruréttarhugtakið getur oft orðið misskilningi að bráð einmitt vegna þess
að menn fara ekki nákvæmlega rétt með sögu þess og þróun. Eitt dæmi þess er, að
hin hefðbundna saga, sem drepið var á hér að ofan, gerir lítið til þess að útskýra
hvað Jón er að ræða í fyrirlestrum sínum. Sá sem tekur sér fyrir hendur að rann-
saka þá til fulls gerir vel að h'ta annað.25 Þetta er að sjálfsögðu eitthvað sem á ekki
aðeins við um náttúruréttarkenningar. Oll frumspeki og þekkingarfræði nýaldar
er sama marki brennd. Saga mikilvægra hugtaka getur virkað sérkennileg, ef að-
eins er gripið niður í verk þeirra höfunda sem helst hafa þótt gera áhugaverðar
tilraunir, sérstaklega þegar viðfangsefnið er minna þekktir hugsuðir sem síðan hafa
haft áhrif á námsmenn og höfunda kennsluefnis á jaðarsvæðum. Hér er þó ekki
verið að halda því fram að með þá sögu sem hér verður rakin af togstreitu nátt-
úruréttar mótmælenda og kaþólskra hafi verið farið sem eitthvert leyndarmál upp
á síðkastið.26 Þvert á móti. Hins vegar hefur hún átt bágt með að rata á síður yfir-
litsrita og í íslenskum ritum, sem ungur heimspeki- eða sagnfræðinemi sem hefur
23 Gagnrýni Benthams byggðist á ýmsum þáttum, en mest fannst honum um vert að lög hefðu
ekki yfir sér þokukennda frumspeki og vald sem leitt væri af henni gæti aldrei fýlgt þörfum
fólks. Þvert á móti væri tal um óumbreytanleg réttindi til þess fallið að auka á vandræði
meirihluta fólks við það að samfélagið tæki breytingum. Hann kemst að þeirri niðurstöðu
að réttindi fólks geti ckki verið til nema í skjóli settra laga.
24 Þessa skoðun má finna hjá Garðari Gíslasyni, „Náttúruréttur í nýju ljósi“, Frelsið ^984; 5(2):
bls. 143-154 og hjá Hjördísi Hákonardóttur, „Um náttúrurétt", Tímarit lögfrœðinga 1995; 45
(4): bls. 248-268. Þau hafa hana úr verki Johns Finnis, Natural Law andNatural Right.
25 Hér er ekki verið að gefa í skyn að höfúðverk eins og Leviathan eftir Hobbes skipti engu
máli fyrir rannsóknina. Ég á fremur við að hefðbundnar tilvitnanir í Hobbes, Locke og
Montesquieu geri lítið einar og sér til þess að skýra nálgun Jóns Eiríkssonar og hugmynda-
heim hans.
26 Á ensku má nefna grein N. Simmonds „Grotius and Pufendorf í A Companion to Early
Modern Philosophy, ritstj. S. Nadler (Blackwell, 2002). ítarlegri umfjöllun er hjá K. Haak-
onssen, Natural Law and Moral Phi/osophy: From Grotius to the Scottish Enlightenment
(Cambridge University Prcss, 1996) og „German Natural Law“ í The Cambridge History of
Eighteenth-Century Po/itical Thought, ritstj. M. Goldie og R. Wokler (Cambridge University
Press, 2006) og T. Hochstrasser, Natural Law in the Early En/ightenment (Cambridge
University Press, 2000).