Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 103

Manndómur
101
að fullkomna sig. Fullkomnun býr aðeins í öðrum yfirskilvitlegum heimi. I þessu
tilliti gekk Pufendorf að mörgu leyti gegn samtímamönnum sínum sem voru
mótmælendatrúar og höfðu, eftir því sem leið á sautjándu öldina, tekið upp æ fleiri
atriði úr skólaspeki, og hvarf aftur til boðskaps Marteins Lúters.
Fylgismaður Pufendorfs, Christian Thomasius, hafði síðan geysileg áhrif í þýsk-
um ríkjum á fyrri hluta átjándu aldar, en hann og fylgismenn hans í upphafi átj-
ándu aldar lögðu meira upp úr ákveðinni guðfræðilegri nálgun náttúruréttar og
því minna upp úr frumspekinni.31 Andstæðingar þeirra, með Christian Wolff
fremstan í flokki, lögðu því meira upp úr frumspekinni og rökfræðilegri aðferða-
fræði.Thomasius taldi að við greiningu á siðferði þyrfti fremur að hafa hliðsjón af
ástríðum manna en skynsemi. Báðar fylkingar voru engu að síður staðfastar í trú
sinni á náttúrurétt. Það voru líklega viðhorf þeirra til skólaspeki sem áttu hvað
mestan þátt í sundrungu fylkinganna. Annars vegar var fylking stuðningsmanna
Pufendorfs ogThomasiusar sem var hallari undir raunhyggju, vélhyggju og það að
finna uppsprettu náttúruréttar í guðlegum vilja og hins vegar frumspekileg rök-
hyggja Leibniz og Wolffs (sá síðarnefndi var enn hallari undir skólaspeki) sem
sóttu meira til Grotiusar og sáu uppsprettuna í skynsemi Guðs.32
Þrjú atriði skilja ákveðnast að hugsun þeirra Grotiusar og Pufendorfs og það eru
þau sem Jón Eiríksson þurfti að taka afstöðu til, hversu vel sem hann gerði sér
grein fyrir því þegar hann skrifaði upp hugleiðingar sínar. Pufendorf var af mörg-
um talinn vera arftaki Grotiusar og var frumleiki þess síðarnefnda talinn nægi-
legur til þess minnast ekki á tengsl hans við skólaspeki.33 Skiptingin í fylkingar er
að mestu rétt hjá Jóni, en erfitt er að gera sér grein fyrir hvaða afstöðu hann tekur
31 Sú guðfræði var reyndar nátengd raunhyggju hjá Thomasiusi, en hann lagðist gegn allri
ástundun verufræði og rökfræði sem ekki hafði hagnýtt gildi. Raunhyggjan nálgaðist efa-
hyggju á köflum: Við vitum ekkert nema kannski það sem við sjáum. Upphafspunktur nátt-
úruréttarhugmynda hans var sú augljósa staðreynd að hver námsfus maður getur fræðst um
lög og rétt.
32 Gagnrýni Leibniz á Pufendorf ekki mikið þekkt fyrir utan frasann „vir parum jurisconsultus
et minime philosophus" (lítill er hann lögspekingur en síðri er hann heimspekingur). Wolff
var síðar gagnrýndur af fýlgismönnum Pufendorfs fyrir að vera fylgismaður „guðleysis"
Grotiusar. Margt má fræðast um viðhorf Leibniz til náttúruréttar í 7he Political Writings
ofLeibniz, ritstj. P. Riley (Cambridge: Cambridge University Press, 1972), sérstaklega bls.
64-76, „Opinion on the principles of Pufendorf'. Maria Rosa Antognazza ræðir samband
Leibniz og Pufendorfs stuttlega í LeibniztAn IntellectualBiography (Cambridge: Cambridge
University Press, 2009), bls. 169-170.
33 Það má skipta vandamálinu við að skýra hvernig miðaldahefðin þróaðist í Norður-Evrópu
seint á sautjándu öld og í byrjun þeirrar átjándu í tvennt. Annars vegar vöfðust kirkju-
leg viðhorf fyrir heimspekilegri nálgun. Mótmælendur voru lítt hrifnir af því að sækja í
höfuðrit og kenningar kaþólskunnar. Einnig var ákveðin stemning fyrir veraldlegri heim-
spekikenningum á sautjándu öld sem svo í byrjun átjándu aldar tengdust aftur, hversu fjar-
stæðukennt sem það hljómar, mun stífari guðstrú. Hins vegar voru til staðar afmarkaðri
heimspekileg vandamál, s.s. um eiginleika fýrirbæra. Tómas af Aquino byggði kenningar
sínar á frumspeki, sem vel var hægt að samrýma þeirri heimsmynd sem tók við á fýrstu
áratugum sautjándu aldar. Jarðmiðjukenning var til dæmis furðulega lítill þáttur í skólaspek-
inni þegar tillit er tekið til allrar þeirrar umfjöllunar sem hún fær í ritum um hugmyndasögu
nýaldar. Orsakagreining í anda Aristótelesar var dæmi um heimspeki sem hvarf úr verkum
ákveðinna heimspekinga, en hélt áfram að vera höfuðatriði hjá öðrum. Það voru einmitt
þannig atriði sem reyndu mest á Pufendorf og urðu þess valdandi að það dró í sundur með
honum og kenningum Grotiusar.