Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 147

Inngangur að hugsun Emmanuels Levinas
145
I. Siðfrœðin sem „jyrsta heimspeki“: almenn kynning
Oft er því haldið fram að Levinas hafi sett fram siðfræðikenningu. Kenning hans
er þó ólík þeirri siðfræði sem kennd er í siðfræðinámskeiðum samtímans. Levinas
hefur engan áhuga á að flokka, tákna eða reikna út breytni, ætlun eða afleiðingar
athafna tiltekinna gerenda (eins og til dæmis er gert í skyldusiðfræði Kants eða
afleiðingasiðfræði Mills). Ekki vakir heldur fyrir honum að fjalla um dygðir sem
leggja þarf rækt við til að tryggja velferð samfélagsins og einstaklingsins. Siðfræði
Levinas hafnar satt að segja þeirri hugmynd að til séu fullbúin siðfræðikerfi og
siðferðilegar forskriftir sem búi í haginn fyrir tiltekna skilgreiningu á hinu góða:
til að sneiða hjá gildru fastákvarðaðra siðfræðikerfa sem eru ofbeldiskennd í eðli
sínu - því að þau beita einstaklinga og tengsl þeirra „valdi“ með því að táknbinda
þau og koma þeim fyrir í hegðunarkerfi - lætur hann ógert að eigna siðfræði sinni
nokkurs konar vísandi þátt. Siðfræði Levinas er orðræða sem fjallar um skilyrði
þess að „hið góða“ geti verið að verki í manninum, og fyrir vikið getur hún ekki
gert tilkall til þess að leysa úr siðfræðilegum álitamálum, að minnsta kosti ekki
beint. Levinas ætlar sér með öðrum orðum ekld að setja fram siðfræðikenningu
sem gerði okkur kleift að ákveða hvernig við eigum að haga okkur. Öllu heldur er
markmið hans að móta fyrirbærafræði siðfræðilegra tengsla.
Levinas varð fyrir miklum áhrifum af greiningu Husserls á „óvirkri samþættingu"
(þý. passive Synthesis),2 og ein fyrsta staðhæfingin sem Levinas setur fram á sviði
siðfræðinnar er á þá leið að tilraunir til að grundvalla hið góða og réttláta í kerfis-
bundnum kenningum (sem þar með eru í eðli sínu af meiði skynsemishyggju)
horfi fram hjá óvirkni manna andspænis hlutskipti sínu — óvirkni sem er til staðar
í hvers kyns siðfræðilegum tengslum. Siðfræðin getur ekki, að mati Levinas, oltið
á geranda sem væri fyrirfram frjáls og óbundinn öðrum. Frelsið sem frjáls sjálfsvera
nýtur er einungis mögulegt eftir að hún hefur myndað tengsl við aðrar mannverur.
Þannig sprettur frelsið úr jarðvegi ábyrgðarinnar sem undir liggur. Þessi ábyrgð er
hvorki afleiðing af boðorði né af því að sett er fram regla með tilvísun til sam-
félagssáttmála, heldur er hún viðurkenning þess tengslabundna grundvallar sem
umlykur mannveruna. Upphaflega er maðurinn ekki vera sem er „kastað" (þý. ge-
ivorfen) inn í heiminn eins og hjá Heidegger; þvert á móti stendur hann í tengslum
allt frá upphafi og öðru fremur. Til dæmis er vissulega hægt að láta ógert að breyta
í samræmi við ábyrgðina sem umvefur mig andspænis annarri mannveru sem kall-
ar á hjálp. En jafnframt er ljóst að frelsi mitt til að breyta í samræmi við þessa
ábyrgð, eða ekki, veltur á þeirri staðreynd að mér er yfirhöfuð mögulegt að heyra
þetta ákall Hins.3 Og sú staðreynd að ég get tekið við þessu ákalli veltur ekki á
2 Sbr. Edmund Husserl, De la synthésepasstve: Logique transcendantale et constitutions origin-
aires, þýð. Bruce Bcgout og Jean Kessler, Grenoble, Jéróme Millon, Collection Krisis, 1998.
Textarnir komu upphaflega út 1918 og 1926.
3 Levinas ritar „Hinn“ (fr. l'Autre, í ákveðnum skilningi) með stórum staf til aðgreiningar frá
„hinum“ (fr. un autre eða les autres, í eintölu eða fleirtölu, í óákveðnum skilningi). Síðarnefnda
merkingin vísar til tilkomu þriðja aðila og lætur því ekki óviðjafnanleika [intransitivité]
Hins njóta sannmælis; „óviðjafnanleiki" vísar hér til þeirrar staðreyndar að ekki er hægt að
leggja Hinn að jöfnu við hinn (þ.e. þá persónu sem stendur andspænis mér við þriðja aðila).