Nýtt Helgafell - 31.12.1959, Blaðsíða 92

222
HELGAFELL
í Vesturdal í Skagafirði, en einhver virðist
hafa sagt Kr. Kálund 1874, að þær væru
þangað komnar frá Flatatungu í Akrahreppi.
Yfirleitt hafa menn talið, að myndir þessar
væru of brotakenndar til þess að unnt mundi
að greina efni þeirra. Ég varpaði því að vísu
fram fyrir nokkrum árum, að þetta mundi
vera leifar af dómsdagsmynd, en fór ekki
djiipt í efnið og kom ekki auga á kjarna
málsins. Það hefur Selma Jónsdóttir hins veg-
ar gert í umræddri bók sinni. Iíún hefur fund-
ið ráðninguna að gátu Bjarnastaðahlíðarfjala,
og lausnarorðið er þetta: Býzönzk dómsdags-
mynd. Sannkallað lausnarorð, því að það
leysir hinn forna myndskurð úr þeim læðingi,
sem vanans sljóleiki hafði á hann fellt í aug-
um vorum.
í bók sinni gerir Selma grein fyrir tvenns
konar dómsdagsmyndum miðalda, hinni vest-
rænu efnisskipan og hinni austrænu, sem köll-
uð er býzönzk. A hinu grísk-kaþólska menn-
ingarsvæði eru býzanzkar dómsdagsmyndir
algengar, en að því skapi eru þær fáar á Vest-
urlöndum. A þeim er tilteknum efnisatriðum
raðað eftir nokkurn veginn fastri reglu, og
Selma hefur áttað sig á, að myndirnar á
Bjarnastaðahlíðarfjölum eru allar leifar slíkra
efnisatriða. Þetta er augljóslega rétt og opin-
berun líkast, og það sætir stórtíðindum, að
til skuli vera þessar minjar um býzanzka
dómsdagsmynd hér norður á hala veraldar
um 1100. Útkoma þessarar bókar er fyrir
þetta eitt merkisviðburður, þó að deila megi
um sumt í rannsókn fjalanna frá höfundarins
hendi.
Frú Selma telur, að myndin hafi verið
a. m. k. 7,5 m breið og hafi verið á þverþili
í skála. Hér er teflt á tæpasta vað, því að eigi
er kunnugt, að skálabyggingar hafi verið svo
breiðar, hvað þá ef myndin hefur verið a. m. k.
8, 5 m, eins og mér virðist augljóst við ná-
kvæma athugun fjalanna. Mér finnst höfund-
urinn hefði átt að rannsaka þetta með meiri
gát og hafa til athugunar, hvort ekki sé að
öllu leyti líklegra, að myndin hafi uppruna-
lega verið í kirkju. Satt að segja vitum við
aðeins með vissu um eitt hús á Norðurlandi
á miðöldum, er svo væri stórt að bæri þessa
mynd á þverþili, og það er sjálf Hóladóm-
kirkja. Framtíðin mun eflaust taka til ræki-
legi-ar athugunar, hvort þessi ágæta dóms-
dagsmynd hafi ekki upphaflega verið innan
á vesturgafli dómkirkju þeirrar, sem Jón lét
reisa á Hólum, þegar hann kom til stólsins
skömmu eftir 1100.
Frú Selmu er fyrir þá sök svo mjög í mun
að sanna, að myndin hafi verið í skála, að
hún hyggur Bjarnastaðahlíðarfjalir hafi í
rauninni áður verið í Flatatungu, en þar var
á miðöldum skáli nafnfrægur, sem eignaður
var Þórði hreðu, hálfgoðsögulegri persónu,
sem er persónugervingur smíðaíþróttarinnar
hér á landi. Rök Selmu eru einkum frásagnir
19. aldar manna, er lýst hafa útskurði þeim,
sem í Flatatungu var, en eyðilagðist undir
aldarlok. Ilún leitast við að sanna, að lýsing
Kálunds á útskurði þessum sýni, að þarna
hafi einmitt verið þau efnisatriði dómsdags-
myndarinnar, sem nú vantar á Bjarnastaða-
hlíðarfjalirnar, sem sagt að fjalirnar í Hlíð
og fjalirnar í Tungu fylli hverjar aðra og hafi
til saman verið ein mynd, enda munnmæli
um, að Hlíðarfjalir væru upprunalega frá
Tungu. Játa verður, að margt gerir þetta
sennilegt, rökin eru býsna sannfærandi. Þar
fyrir hefði þó höfundi verið skylt að benda
á það, sem á móti mælir og einnig má sín
nokkurs, en það gerir hún ekki, enda kemst
enginn skuggi af efa að hjá henni um þetta
efni. Ég er ekki eins sannfærður, en tel þó
engan veginn af og frá, að niðurstaða Selmu
sé rétt.
Svo sem að líkum lætur ver Selma allmiklu
máli til þess að gera grein fyrir stíl myndar-
innar og finna nánustu fyrirmyndir liennar.
Þær finnur hún í þeirri býzönzku list, sem
þróaðist í klaustrinu í Monte Cassino á Ítalíu
og birtir myndir til skýringar. Ættarmótið er
greinilegt, og vera rná, að Selma hafi einmitt
fundið hér nánustu ættingja Bjarnastaða-
hlíðarmyndarinnar. Sá sem hana hefur gert,
hefur haft í höndurn fyrirmynd, sem vel hefði
getað verið komin frá þessu menningarsvæði.
Þar fyrir er óþarfi að hugsa sér beint sam-