Nýtt Helgafell - 31.12.1959, Blaðsíða 41

OFSKIPULAGNING
171
fyrirbæri. Hvert það menningarsamfélag, sem
freistar að samræma einstaklingana, drýgir
ofbeldisverk gegn líffræðilegri náttúru manns-
ins, hvort sem það verk er framið í nafni
bættrar afkastasemi eða einhverrir pólitískrar
ellegar trúarlegrar kreddu.
Það má skilgreina vísindin með því að
segja að þau geri hið margbrotna einfalt. Þau
freista þess að útskýra hina óendanlegu fjöl-
breytni náttúrunnar með því móti að skeyta
ekki um sérkenni einstakra fyrirbæra, gera
sér hins vegar grein fyrir, hvað þeim er sam-
eiginlegt og leiða síðan af þeirri niðurstöðu-
reglur, sem má aftur nota til að gefa þessum
fyrirbærum merkingu og gera þau viðráðan-
leg. Tökum til dæmis fall eplisins eða göngu
mánans. Frá alda öðli hefir fólk veitt þessum
fyrirbærum athygli. Eins og Gertrude Stein,
áleit fólk, að epli væri epli væri epli og tungl
væri tungl væri tungl. Loks kom svo ísak
Newton og skildi, hvað þessi tvö harla ólíku
fyrirbæri áttu sameiginlegt; hann bjó til
kenninguna um þyngdarlögmálið, sem skýrði
ýmislegt í fari eplisins og himintunglanna og
raunar allra hluta hér í efnisheiminum sam-
kvæmt einu og sama hugmyndakerfi. í svip-
uðum anda er það, að listamaðurinn tekur
hina óþrotlegu fjölbreytni og ótölulegu af-
brigði, sem hann finnur kringum sig eða í
ímyndunarheimi sjálfs sín og gefur þeim sam-
ræmda merkingu með því að fella þessi fyrir-
bæri inn í eitthvert reglulegt kerfi listrænna
forma, hvort heldur sem er í myndlist, tón-
list eða bókmenntum. Það er andleg eðlis-
hvöt, frumstæð og eðlislæg nauðsyn mann-
legs hugsanalífs, að koma reglu á hlutina,
skapa samhljóm, fá einingu í margbreytni.
Þessi hvöt, sem ég ætla að kalla „skipulags-
viljann“ er yfirleitt þörf og góð á sviði vís-
inda, lista og heimspeki. Satt er það að vísu,
að skipulagsviljinn á sök á mörgum vanhugs-
uðum samræmingarniðurstöðum, þegar ónóg-
ar sannanir voru fyrir hendi, mörgum fráleit-
um háspeki- og trúarkerfum; af hans völdum
hafa menn oftlega villzt í fræðilegri hugsun
á skoðunum og staðreyndum, álitið teikn og
hugarsýnir áþreifanlega hluti. Allt um það eru
slíkar yfirsjónir, þótt leiðar séu, sjaldnast
skaðlegar, að minnsta kosti ekki beinlínis,
enda þótt stundum beri við að vond heim-
speki verði skaðleg, þegar hún er notuð til að
réttlæta ástæðulausar og ómannúðlegar at-
hafnir. Stórhættulegur verður skipulagsvilj-
inn hins vegar einkum á sviði þjóðfélagsmála,
stjórnmála og hagfræði.
Hér verður fræðileg einföldun óviðráðan-
legrar fjölbreytni í framkvæmd þannig, að
mannleg einstaklingssérkenni hverfa í
ómennskan allsherjarsvip; frelsi snýst í þræl-
dóm. A sviði hagfræðinar er ígildi fagurlega
gjörðs listaverks verksmiðjan, sem gengur
eins og klukka, af því að verkamennirnir eru
algjörlega samstilltir vélunum. Skipulagsvilj-
inn gerir stundum harðstjóra úr þeim, sem
aldrei ætluðu sér annað en kippa málunum
í lag. Fegurð regluseminnar er notuð að
skálkaskjóli fyrir harðstjórn.
Skipulagning er óhjákvæmileg, því að frelsi
þróast ekki né fær merkingu nema í sjálf-
virku samfélagi frjálsra manna, sem vinna
saman af fúsum vilja. En skipulagning getur
verið háskaleg, enda þótt hún sé óhjákvæmi-
leg. Ofskipulagning breytir mönnum og kon-
um í sálarlausar vélar, kæfir anda sköpunar
og gerir hvern frelsismöguleika að engu. Eins
og endranær er meðalvegurinn eina örugga
leiðin og liggur milli öfga laissez-faire stefn-
unnar á aðra hönd og alræðis hinum megin.
Undanfarna öld hefir aukin skipulagning
haldizt í hendur við vísindalegar tæknifram-
farir. Flókin véltækni hefir boðið heim flók-
inni þjóðfélagsskipun, sem er þannig úr garði
gerð, að henni er ætlað að skila árangri jafn-
snurðulaust og vel eins og hin nýju fram-
leiðslutæki. Til þess að geta samlagazt þessari
skipun hafa einstaklingar orðið að kasta per-
sónueinkennum sínum, afneita öllu því, sem
er frábrigðilegt í fari þeirra og sníða sig eftir
meðalformi; þeir hafa orðið að gera sig vél-
virka eftir fremsta megni.
Afmönnun sú, sem leiðir af ofskipulagi,
ágerist við ofbyggð. Þegar iðnaður vex, teygir
hann æ meiri fjölda fólks til borganna. En
stórborgarlíf er ekki hollt andlegri heilsu