Tímarit Máls og menningar - 01.06.1966, Qupperneq 6

Tímaril Máls og menningar
I>ó að kenni margra grasa í persónusafni sógunnar liefur höfundurinu bersýnilega ekki
leitazt við að gera það að' neinum þverskurði, heldur sýnir hann heildarmynd þjóðfélags-
ins í álirifum þess á persónurnar og þeim andsvörum sem þau framkalla. Eg hygg að
þjóðfélagslegur og pólitískur þáttur sögunnar muni er fram líða stundir verða talinn
yfrið alhyglisverður, þó að hin formfasta liefð hókmenntagagnrýninnar hafi valdið' því
að hingaðtil liefur nær eingöngu verið rætt um sálfræðilega uppistöðu verksins. Beztu
kostir Stefáns Jónssonar sem rithöfundar, hin meinhæga en ígrundaða gagnrýnisafstaða
og það raunsæi sem ekki lætur villa fyrir sér af neinum yfirborðslegum hugsunarvenjum,
hafa hvergi notið sín betur en í þeirri þjóðfélagslegu og pólitísku mynd sem dregin er
upp í Veginum aS brúnni. Gagnrýnin er vægðarlaus og beinist bæði að samvizkuleysi
stjórnmálamanna og ráðþægni almennings; hún afhjúpar smámsaman það pólitíska
þroskaleysi og upplýsingarskort sem átti eftir að leiða oss út í hinar verstu ógöngur: sam-
krull alls og allra, hrærigraut aðferð'a og stefnumiða, tækifærisstefnu og hrossakaupa-
hneig'ð, og það lýðræði sem er ekkert annað en tæki valdabraskara.
]>að er að' vísu satt að í þessari mynd er lítið rúm fengið þeirri ófölsuðu uppreisnar-
öldu sem gekk yfir íslenzkt þjó'ðfélag á þessum tíma. En ætli hún sé þó ekki í höfu'ð-
dráttum sönn og rétt? — Það sem síðar varð bendir ótvírætt til þess. — Það er óhætt
að segja a'ð Vegurinn að brúnni er einkennilega jafnvæg og raunsæ skoðun á því tíma-
hili íslenzkrar sögu sem afmarkast af heimsstríðunum tveimur, — og kannski er hún
meira að segja of rannsæ til þess að menn vilji kannast við hana í bráð. I rauninni ætti
þetta verk að geta hjálpað mönnum til að öðlast skarpari skilning á því tímabili sem nú
er rétl að verða að sögu, og þar með á stöðu þeirra nú; en gagnrýni Stefáns Jónssonar
á þessuin tíma sýnir bezt hvað í liann var spunnið, hvaða hlut hann ætlaði bókmenntunum
og með hvílíkri alvöru og skapfestu hann leit á mál þess þjóðfélags sem hann lifði í.
Þó að' eðlilegt sé að leggja mat á rithöfundinn Stefán Jónsson fyrst og fremst fyrir
þa'ð stórvirki sem hér hefur verið minnzt á, er því ekki gleymt að eftir hann liggja
tnargar aðrar ágætar bækur. Stundum hefur virzt því likast sem menn hafi litið á Stefán
Jónsson sem „frístundarithöfund". Það er rétt að hann gegndi sínu borgaralega starfi til
æviloka. En hvorki gæði bóka hans né hókaskrá hans geta í rauninn bent til þess að svo
liafi verið. Hér skulu að lokum nefndar þær hækur sem hann ritaði „fyrir fullorðið fólk“:
Konan á lclettinum (1936), Á förnum vegi (1941), Raddir úr hópnurn (1945), Hlustað
á vindinn (1955), Þegar skáld deyja (1958), Við morgunsót (1966), — allt sarnan smá-
sagnasöfn, — og skáldsögurnar Sendibréf frá Sandströnd (1960) og Vegurinn að brúnni
(1962), en síðastnefnda hókin ein sér er 583 blaðsíður. En auk þessa ritaði Stefán Jóns-
son eins og alkunnngt er fjölda bóka fyrir börn og unglinga sem metnar hafa verið að
verðleikum af æsku landsins síðustu áratugi.
100