Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Qupperneq 32

Tímarit Máls og menningar
III
a
Hér verður stuttlega gerð grein fyrir því sem kallast hlutgerving (Verding-
lichung) og firring (Entfremdung).
Það sem Lukács skrifaði um hlutgervinguna í „Geschichte und Klassen-
bewusstsein“ byggði hann aðallega á því samfélagsferli sem Marx lýsir í
„Auðmagninu“ og kallar vörufetísisma (Fetisch: máttar- og töfragripur).
Honum voru þá ekki kunn æskuverk Marx, Parísarhandritin svonefndu, sem
hafa að geyma það eina sem Marx ritaði samfellt og einangrað um firring-
una; þau komu ekki út fyrren 1932. Með vörufetísismann að fótfestu „endur-
skapar“ Lukács ekki aðeins það lífvænlega í kenningum Marx hins unga,
heldur yfirfærir hann þær líka á nýjan sögulegan veruleika, kapítalismann á
heimsvaldastigi sínu, og auðgar þær þannig og dýpkar.
Allar afurðir, allir framleiddir hlutir, hafa eitthvert notagildi. Á stól má
sitja og brauð má borða. En flestir hlutir hafa jafnframt skiptagildi. Það er
hægt að skipta á þeim og öðrum hlutum með svipað notagildi, eða það er
hægt að skipta á þeim og peningum sem sýna verðgildi þeirra á markaðnum.
í stuttu máli: það er hægt að selja þá. Hluti sem hægt er að selja köllum við
vörur. Sérhver vara hefur bæði notagildi og skiptagildi. Notagildi verður
hún að liafa til að einhver vilji kaupa hana. Skiptagildi fær hún um leið og
hún verður föl og einhver fæst til að borga eitthvað fyrir hana.
í okkar þjóðfélagi eru flestar afurðir vörur. En ekki allar. Það sem bónd-
inn framleiðir til eigin neyzlu hefur aðeins notagildi fyrir hann og fjölskyldu
hans. Algengasta framleiðsla af þessu tagi er þó heimilisframleiðsla ýmiskon-
ar. Kaka sem kona bakar handa sér og fjölskyldu sinni öðlast aldrei neitt
skiptagildi, verður aldrei að vöru. Slík framleiðsla, þ. e. framleiðsla afurða
sem hafa eingöngu notagildi, hefur farið ört minnkandi síðustu aldir. Eitt af
höfuðeinkennum kapítalísks þjóðfélags er útbreiðsla vöruformsins. Allt verð-
ur að vörum. Ekki bara afurðir manna, heldur líka vinnuafl þeirra og tilfinn-
ingar.
Þó við eigum erfitt með að ímynda okkur vörulaust samfélag, þá hefur það
samt verið til. Þar sem framleiðslan er mjög einhæf, þar sem allir framleiða
það sama, þar gengur ekkert kaupum og sölum. Maður sem á ekkert annað
aflögu en einn lambskrokk skiptir ekki á honum og lambskrokk annars
manns í sömu aðstöðu. En um leið og þetta samfélag kemst í kynni við ann-
að samfélag sem framleiðir aðrar afurðir, þá opnast möguleikar til skipta.
Upphaflega er aðeins skipzt á afurðum sem segja má að verði umfram þegar
222