Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Qupperneq 36

Tímarit Máis og menningar
geta keypt þá en áður. En þessi þróun frá handverki til verksmiðjuiðnaðar
gerist ekki án mannlegra fórna.
Smiðurinn sem áður smíðaði margskonar stóla einn á verkstæði sínu, og
kannski ýmislegt að auki, hann stendur nú við rennibekkinn og rennir sams-
konar löpp undir samskonar stól, árum saman og kannski alla starfsævina. Um
leið og hann neyðist til að selja vinnuafl sitt er hann rændur möguleikum til
fjölbreytts og skapandi starfs. Þarsem stóll er tiltölulega einfaldur hlutur
gerir smiðurinn sér alltaf grein fyrir hlutverki vinnu sinnar. Hann stendur
því hetur að vígi en margur annar. Verkamaður sem skrúfar alltaf sömu
skrúfuna við færiband í flugvélaverksmiðju fær aldrei neina heildarsýn yfir
framleiðsluferlið. Hlutverk hans er honum óljóst, jafnvel óskiljanlegt. Hann
er ekki skapandi vera, heldur aðeins lítið hjól í stórri vélasamstæðu sem er
honum framandi í flestu tilliti. Tilvera hans verður því hlutkennd af tveim-
ur ástæðum. Hann selur vinnuafl sitt og lítur þessvegna á sálfan sig að meira
eða minna leyti sem vöru, sem hlut, a. m. k. á meðan á vinnunni stendur. Þar-
sem starf hans er eins einhæft og það getur verið, þarsem hann hefur enga
innsýn í heildarverkefnið sem hann vinnur að, þarsem hann er óskapandi,
ópersónulegt verkfæri í höndum þeirra sem kaupa getu hans til að skrúfa
alltaf sömu skrúfuna, þá hefur hann tilhneigingu til að líta á sig sem dauðan
hlut þartil vinnu lýkur og hann getur gengið út og byrjað að „lifa“.
Það sem hvað mest einkennir iðnrekstur kapítalismans er gernýtingin
(Rationalisierung), þ. e. gernýting hráefna, framleiðslutækja og vinnuafls í
þeim tilgangi einum að framleiða sem mest með sem allra minnstum kostn-
aði. Þetta fyrirbæri rannsakaði Max Weber betur en nokkur annar, en án
þess þó að setja það í vítt sögulegt og pólitískt samhengi; hann taldi gernýt-
inguna ekki hara nauðsynlega, heldur líka að miklu leyti sjálfsagða og æski-
lega. Lukács innbyrðir rannsóknir Webers í hlutgervingarkenningu sína og
sýnir frammá hversu samtengd gernýtingin er útbreiðslu vöruformsins.
Gernýting í þróuðu kapítalísku þjóðfélagi felur í sér víðtæka útreikninga
á þáttum vinnunnar. Atvinnurekandinn fær meiri afköst með minni tilkostn-
aði með því að láta tíu smiði smíða stól í sameiningu á þann hátt að hver
þeirra vinni aðeins hluta heildarverksins, einn sagar, annar heflar o. s. frv., en
að láta þá alla smíða hvern sinn stól. Því umfangsmeiri sem framleiðslan
verður, þeim mun fleiri verða möguleikarnir til að hluta verkið niður. Jafn-
vel svo einfaldur hlutur sem stóll getur verið verk hundrað manna. Bíll getur
verið verk þúsund manna. Útreikningar í gernýtingarskyni á þáttum vinn-
226