Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Side 56

Tímarit Máls og menningar
Lukács gerir til mikilla bókmennta. En kröfur hans eru ekki aðeins estetískar,
heldur líka siðfræðilegar eða húmanistískar. Þarsem bókmenntir hafa samfé-
lagslegt gildi og geta hjálpað mönnum til sjálfsþekkingar og aukins skilnings
á umhverfi sínu og sögulegum uppruna, þá ætlast hann til þess af sérhverj-
um höfundi að hann horfist í augu við samfélagsveruleikann, hvernig sem
hann er, og endurspegli hann ekki brenglaðri og skiptari en svo, að lesand-
inn standi frammifyrir listrænni heild þar sem hann geti fundið samsvörun
við eigin tilveru,þar sem hann geti fundið „sjálfan sig“ sem heild í heild. Þetta
þekkingar- og skilningshlutverk allra bókmennta minnkar ekki við síaukinn
óhugnað kapítalismans — síðuren svo. Því hlutgerðari og firrtari sem mann-
heimurinn er, því meiri nauðsyn er á bókmenntum sem sýnt geta lesandanum
raunverulegt samfélagseðli hans sjálfs. Bókmenntagagnrýni Lukácsar verður
ekki skilin frá andófi hans gegn auðvaldsskipulaginu og hunzun þess á flest-
um mannlegum verðmætum.
Krítíska raunsæið sér Lukács að nokkru leyti sem svörun við samfélags-
þróuninni. Það er ekki fyrr en í byrjun 19. aldar að andstæður kapítalismans
taka að setja mark sitt á þjóðfélagið sem heild, einkum í Englandi og Frakk-
landi. Við iðnvæðinguna fjölgar verkalýðnum og átökin millihans ogborgara-
stéttarinnar hefjast fyrir alvöru. Borgaralegt lýðræði bíður hvert skiphrotið á
eftir öðru, ekki sízt í Þýzkalandi. Iðnvæðingin helzt í hendur við aukna vöru-
framleiðslu, stækkun markaðsins, sívaxandi verkaskiptingu og æ svívirði-
legri gernýtingu: grundvöllur er lagður að því hlutgervingarsamfélagi sem
við húum ennþá við. Skáldskapurinn bregzt ekki aðeins gegn þessu með því
að endurspegla annan raunveruleika en áður, heldur breytast líka viðhorf
höfundanna gagnvart viðfangsefni þeirra; þeir verða krítískir, þeir velja
miskunnarlaust og hafna, greina það ekta frá því óekta, það mannlega frá því
ómannlega og leita frekar uppi samfélagskýlin en flýja þau; úr verkum
flestra þeirra má lesa vonir þeirra og vonbrigði með borgaralegt lýðræði.
Krítíska raunsæið verður ekki til samtímis í öllum löndum, og þess gætir
heldur ekki allsstaðar í jafnríkum mæli. í mjög stórum dráttum má segja að
það einkenni meiriháttar bókmenntir franskar og enskar á fyrrihluta aldar-
innar, rússneskar og skandínavískar á þeim síðari. í Þýzkalandi nær það
aldrei neinum blóma. Eini mikilhæfi raunsæishöfundur 19. aldar sem skrif-
aði á þýzka tungu, Gottfried Keller, bjó í Sviss. Kapítalísk þróun Þýzka-
lands var langt á eftir þróun Englands og Frakklands. Lýðræðishefðir Þjóð-
verja voru líka af skornum skammti. Og þegar framleiðsluháttum kapítal-
ismans vex fiskur um hrygg á seinni hluta aldarinnar, var það ekki borgara-
246