Tímarit Máls og menningar - 01.12.1970, Side 64

Tímarit Máls og menningar
Hann leitar þess almenna og almannlega (eða frummannlega), en gefur lítinn
eða engan gaum að því einstaka og einstaklingsbundna. Hér er t. d. að finna
nokkrar rætur þeirrar hnignunar sem orðið hefur í klassískri persónusköpun
á síðustu áratugum.
Nú á hugveruleikinn uppruna sinn í hlutveruleikanum. Þarafleiðandi hlýt-
ur allur innsæisskáldskapur, þó hann sæki efnivið sinn eingöngu í hugveruleik-
ann, að byggja að einhverju leyti á hlutveruleikanum. Og einsog áður segir
endurspeglar öll list, hversu raunsæ sem hún er, ekki aðeins hlutveruleikann,
heldur líka hugveruleikann að meira eða minna leyti. Þó ekki sé nema vegna
þess verður aldrei dregin ákveðin markalína á milli innsæis- og raunsæis-
skáldskapar. Lukács hefur heldur aldrei gert neina tilraun í þá átt. En raun-
sæishugtak hans hlýtur að takmarkast af því hversu langt hann vill láta raun-
sæið ná inná svið huglægninnar og innsæisins. Hversu mikinn hluta af sam-
félagsveruleikanum verður t. d. skáldverk að endurspegla til að hægt sé að
kalla það raunsætt? Þessari spurningu hefur Lukács heldur aldrei svarað, en
einsog við eigum eftir að sjá ætlast hann til að þessi hluti sé ærið stór.
En hverjar eru þjóðfélagslegar forsendur alls þessa huglægni- og innsæis-
skáldskapar, sem ekki á sér neinar teljandi hliðstæður í bókmenntasögunni?
Því hlutgerðara og flóknara sem kapítalískt þjóðfélag verður, því erfiðara
reynist hverjum rithöfundi að brjótast í gegnum skurn yfirborðsveruleikans,
komast að því sem máli skiptir og endurspegla það í skáldskap í raunverulegu
samfélagslegu samliengi sínu. Ef hann er einangraður og firrtur samfélags-
þátttöku, ef hann lifir sjálfan sig sem máttvana og tilveru sína sem tilgangs-
litla, ef hann þaraðauki situr uppi með falska vitund borgarastéttarinnar, þá
er fátt eðlilegra en að hann slíti þau mannlegu verðmæti sem hann þekkir
eða hefur hugmyndir um úr tengslum við samfélagsveruleikann og leiti með
þau inní hug sinn, inní það eina ríki sem hann ræður, og umskapi þau þar og
endurspegli á þann listræna hátt sem setur honum fáar hömlur. Innsæisskáld-
skapurinn sprettur úr hlutgervingunni og firringunni, en einsog áður hefur
verið bent á eru þessi fyrirbæri nátengd og samtvinnuð efnahagsgrundvelli
kapítalismans.
Ef natúralisminn er lítt fær um að auka sj álfsþekkingu lesandans sem
samfélagsveru og skilning hans á samtíð og fortíð, þá er innsæisskáldskapur-
inn ennþá fjær því að rækja þetta hlutverk, sem Lukács telur veigamikinn
þátt allra raunsærra bókmennta, einfaldlega af því þessi skáldskapur tekur
lítið mið af samfélagsveruleikanum. Hann byggir meir á stemmningum en
röksækinni hugsun. Hann höfðar miklu fremur til tilfinninga lesandans en
254