Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Page 33

Upphaf islenzkra nútímabókmennta
1) í fyrsta lagi er það það, sem ég myndi kalla íslendingurinn gerist heims-
borgari. Það grundvallaratriði, sem öllum þrem verkum er sameiginlegt er, að
íslendingar í þeim álykta eins og heimsborgarar og einskorða sig ekki við
hefðbundin íslenzk málefni. Allir þrír höfundarnir fjalla á sinn hátt um vanda-
mál alls heimsins af slíkri ástríðu, að það er greinilegt, að þeim finnst þessi
vandamál vera þeirra eigin.
Þetta á fyrst og fremst við um aðalpersónur í bókum þeirra. Aðalpersónur
í „Hel“ og „Vefaranum mikla“ eiga margt sameiginlegt. Báðir eru þeir að
vísu íslendingar, sem öðlast kjarna lífsreynslu sinnar úti í hinum stóra heimi.
Álfur frá Vindhóli er sveitapiltur, sem flyzt af æskuslóðum sínum, eða hinni
yndislegu eyju, sem er að verða hugmyndum hans um fjölbreytni gæfunnar
að fangelsi, og vill kasta sér út í iðu borgarlífsins. Hinar impressjónísku
myndir veruleikans, sem eru bakgrunnur að lífi Álfs úti í heiminum, eru svip-
myndir af nútímaveruleikanum með helztu andstæðum hans: auð, dýrkun
mammons og hluta, hræsni undir gljáfægðu yfirborði annarsvegar, og fátækt
og allsleysingj ar í uppreisn hinsvegar. Okkur skilst að Álfur kynnist báðum
þessum hliðum raunveruleikans.
Steinn Elliði kemur hinsvegar úr íslenzkri borgarafjölskyldu, gerspilltur
frá bernsku eftir skriftamálunum í klaustrinu að dæma. Foreldrar hans eru
miklu frekar heimsborgarar en íslendingar, hann sjálfur segist vera „lifandi
líkamníng þeirrar manntegundar sem séð hefur dagsins ljós síðustu tíu, tólf
árin, en aldrei var áður til: íslenzkur vesturevrópumaður af anda þeirrar tíð-
ar sem sett hefur mannkynssöguna í gapastokkinn.“ Hann vill halda út í
heiminn, því að „hann vill sjá, þykist vera borinn til að sjá, borinn víðlendum,
stórum heimi“ o.s.frv. Rétt áður en hann fer finnst honum hann vera „endur-
fæddur“, en „að endurfæðast — það er að læra að snúa baki við gömlum
meisturum og fornum ástum og yrkja eins og frumburður Guðs.“ Hann ger-
ir skírlífisheit, heitir því að leyfa engu rúm í sál sinni nema fögnuðinum yfir
hinni andlegu fegurð hlutanna. En útkoman verður sú, að hann drekkur í sig
alla þá vizku sem heimsmenningin hefur aflað, deilir á hana og ber hana sam-
an við afsiðun og hrun allra verðmæta í Evrópu eftir stríðið.
Aðalpersónan í „Bréfi til Láru“ er sem kunnugt er Þórbergur sjálfur. Hann
lifir lífi öreiga og skálds á íslandi, ber reynslu sína saman við vandamál nú-
tímans í heiminum og færir í letur niðurstöðurnar af heilabrotum sínum.
Hann gerir það á svipaðan hátt og Laxness, enda þótt þeir fari hvor sínar
eigin götur: báðir kryfja þeir veruleikann í löngum hugleiðingum og ádeil-
um og styðjast við dæmi úr sögu og samtíma, frá skáldum og spekinginn.
111