Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Side 92

Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Side 92
Tímarit Máls og menningar formlegt valdaafsal í þeirra þágu. Sögulegt mikilvægi heimspekinnar er að vísu ótví- rætt („Frá sjónarhóli sagnfræðings er heim- spekin móðir allra vísinda“, segir Þorsteinn á bls. 39), en aðeins sem millibilsskeið í sögu þekkingarinnar: stöðugt nýjar vís- indagreinar öðlast sjálfstæði gagnvart heim- spekinni, og um leið verður ófullkomleiki hennar æ ijósari. í samanburði við vísindin virðast hugtök hennar og rökleiðsluaðferð- ir ónákvæmar og snerting hennar við veru- leikann ónóg. Þegar heimspekin hefur þannig gengið skeið sitt á enda, getur hún ekki orðið annað né meira en „hjálpar- grein skynsamlegra vísinda" (bls. 42), þ. e. hún fæst við skilgreiningu þeirra hugtaka, sem vísindin beita, og aðstoðar e. t. v. við þekkingarleitina á þeim sviðum, þar sem ekki er komin föst hefð á vísindalegar rannsóknaraðferðir. Tæpast verður véfengt, að þegar litið er á ytra borð heimspekisögunnar, er þessi niðurstaða sú sem einna beinast liggur við. En það er tvennt ólíkt að viðurkenna að ofangreint ástand heimspekinnar sé stað- reynd (eða nálgist það a. m. k.), og að úrskurða, að það sé þekkingarfræðilega réttmætt og henni standi engir aðrir mögu- leikar opnir. Þessa afstöðu hefur sem kunn- ugt er áhrifamikil grein nútímaheimspeki tekið, og eins og fram kemur síðar í bók Þorsteins, er hann henni eindregið fylgj- andi. Við nánari athugun á þessari kenni- setningu — að viðfangsefni heimspekinnar sé hugtakaskilgreining, en öll raunveruleg þekkingarleit sé í verkahring vísindanna eða verði það a. m. k., þegar hún nær ákveðnu þroskastigi — kemur í ljós, að hún svífur samkvæmt sínum eigin mæli- kvarða í lausu lofti. Hún er augljóslega ekki grundvölluð á neinni einstakri vís- indagrein, því að í henni felst altæk stað- hæfing um innbyrðis afstöðu þekkingar og veruleika almennt; og sem slík staðhœfing er hún um leið utan vébanda einberrar hugtakaskilgreiningar. Hér er því í raun og veru um að ræða órökstudda trúarsetn- ingu, sem gerir ákveðið sögulegt ástand mannlegrar þekkingar — eða öllu heldur einhliða mynd af því — að hinu eina rétta og mögulega. Þannig er varpað fyrir borð aðalsmerki heimspekinnar, gagnrýnni hugs- un. Heimspekileg hugsun er fordæmd í nafni vísindatrúar (scientisma). Þar sem Þorsteinn vill gera vísindatrúna að óvéfengjanlegri lokaniðurstöðu heim- spekisögunnar, verður hann að sýna aðra strauma innan hennar í sem óhagstæðustu ljósi, og þó einkum þann, sem öll gagnrýni á vísindatrúnni sækir meira eða minna til: klassíska þýzka heimspeki. Viðureign hans við hana tekur yfir allmikið rúm í bókinni, en er að öðru leyti ekki tilkomumikil. Hann nær hvergi sambandi við þau vanda- mál sem þessi heimspeki varð fyrst til að taka á dagskrá, heldur stendur hann álengd- ar og „reynir að gera gys að henni“, svo að stuðzt sé við orðaval hans sjálfs (bls. 59). í þessu á hann sér marga fyrirrennara hérlendis sem annars staðar; það hefur löngum orðið fangaráð þeirra, sem óvin- veittir eru allri heimspekilegri hugsun, að beina geiri sínum fyrst og fremst að hinni þýzku grein hennar, sem einna óaðgengi- legust er og því auðveldast að gera hana tortryggilega. Af þrem höfuðfulltrúum þýzkrar heim- speki — Kant, Hegel og Marx — fær hinn fyrstnefndi skásta útreið: hann er sagður „sannkallaður andlegur afreksmaður", en þó hafi honum verið „ákaflega ósýnt um að koma orðum að hugmyndum sínum“ (bls. 47—8). í lýsingu Þorsteins verður lítið úr þeim straumhvörfum, sem Kant olli í heimspekinni: „í öllum höfuðdrátt- um aðhylltist hann raunspeki Humes“ (bls. 48). Hér er mjög málum blandað. Kant var enginn lærisveinn Humes í venjulegri merk- 170
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Tímarit Máls og menningar

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.