Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Síða 92

Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Síða 92
Tímarit Máls og menningar formlegt valdaafsal í þeirra þágu. Sögulegt mikilvægi heimspekinnar er að vísu ótví- rætt („Frá sjónarhóli sagnfræðings er heim- spekin móðir allra vísinda“, segir Þorsteinn á bls. 39), en aðeins sem millibilsskeið í sögu þekkingarinnar: stöðugt nýjar vís- indagreinar öðlast sjálfstæði gagnvart heim- spekinni, og um leið verður ófullkomleiki hennar æ ijósari. í samanburði við vísindin virðast hugtök hennar og rökleiðsluaðferð- ir ónákvæmar og snerting hennar við veru- leikann ónóg. Þegar heimspekin hefur þannig gengið skeið sitt á enda, getur hún ekki orðið annað né meira en „hjálpar- grein skynsamlegra vísinda" (bls. 42), þ. e. hún fæst við skilgreiningu þeirra hugtaka, sem vísindin beita, og aðstoðar e. t. v. við þekkingarleitina á þeim sviðum, þar sem ekki er komin föst hefð á vísindalegar rannsóknaraðferðir. Tæpast verður véfengt, að þegar litið er á ytra borð heimspekisögunnar, er þessi niðurstaða sú sem einna beinast liggur við. En það er tvennt ólíkt að viðurkenna að ofangreint ástand heimspekinnar sé stað- reynd (eða nálgist það a. m. k.), og að úrskurða, að það sé þekkingarfræðilega réttmætt og henni standi engir aðrir mögu- leikar opnir. Þessa afstöðu hefur sem kunn- ugt er áhrifamikil grein nútímaheimspeki tekið, og eins og fram kemur síðar í bók Þorsteins, er hann henni eindregið fylgj- andi. Við nánari athugun á þessari kenni- setningu — að viðfangsefni heimspekinnar sé hugtakaskilgreining, en öll raunveruleg þekkingarleit sé í verkahring vísindanna eða verði það a. m. k., þegar hún nær ákveðnu þroskastigi — kemur í ljós, að hún svífur samkvæmt sínum eigin mæli- kvarða í lausu lofti. Hún er augljóslega ekki grundvölluð á neinni einstakri vís- indagrein, því að í henni felst altæk stað- hæfing um innbyrðis afstöðu þekkingar og veruleika almennt; og sem slík staðhœfing er hún um leið utan vébanda einberrar hugtakaskilgreiningar. Hér er því í raun og veru um að ræða órökstudda trúarsetn- ingu, sem gerir ákveðið sögulegt ástand mannlegrar þekkingar — eða öllu heldur einhliða mynd af því — að hinu eina rétta og mögulega. Þannig er varpað fyrir borð aðalsmerki heimspekinnar, gagnrýnni hugs- un. Heimspekileg hugsun er fordæmd í nafni vísindatrúar (scientisma). Þar sem Þorsteinn vill gera vísindatrúna að óvéfengjanlegri lokaniðurstöðu heim- spekisögunnar, verður hann að sýna aðra strauma innan hennar í sem óhagstæðustu ljósi, og þó einkum þann, sem öll gagnrýni á vísindatrúnni sækir meira eða minna til: klassíska þýzka heimspeki. Viðureign hans við hana tekur yfir allmikið rúm í bókinni, en er að öðru leyti ekki tilkomumikil. Hann nær hvergi sambandi við þau vanda- mál sem þessi heimspeki varð fyrst til að taka á dagskrá, heldur stendur hann álengd- ar og „reynir að gera gys að henni“, svo að stuðzt sé við orðaval hans sjálfs (bls. 59). í þessu á hann sér marga fyrirrennara hérlendis sem annars staðar; það hefur löngum orðið fangaráð þeirra, sem óvin- veittir eru allri heimspekilegri hugsun, að beina geiri sínum fyrst og fremst að hinni þýzku grein hennar, sem einna óaðgengi- legust er og því auðveldast að gera hana tortryggilega. Af þrem höfuðfulltrúum þýzkrar heim- speki — Kant, Hegel og Marx — fær hinn fyrstnefndi skásta útreið: hann er sagður „sannkallaður andlegur afreksmaður", en þó hafi honum verið „ákaflega ósýnt um að koma orðum að hugmyndum sínum“ (bls. 47—8). í lýsingu Þorsteins verður lítið úr þeim straumhvörfum, sem Kant olli í heimspekinni: „í öllum höfuðdrátt- um aðhylltist hann raunspeki Humes“ (bls. 48). Hér er mjög málum blandað. Kant var enginn lærisveinn Humes í venjulegri merk- 170
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Tímarit Máls og menningar

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.