Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Side 97

fæstum orðum sú kenning — eða öllu
heldur vinnutilgáta — sagnfræðings að
flest eða öll umskipti í sögu mannlegs sam-
félags eigi sér efnahagslegar orsakir í víð-
asta skilningi.“
Það er vissulega rétt, að kenning Engels
um efnishyggju og hughyggju sem tvær
meginfylkingar, er frá upphafi vega hafi
tekizt á í heimspekinni, fær ekki staðizt.
Hún hrekkur mjög skammt til skilnings á
evrópskri fornaldar- og miðaldaheimspeki,
enn fjær sanni er hún hvað snertir kín-
verska og indverska heimspeki, og síðast
en ekki sízt villir hún sýn á sérstöðu marx-
ismans í heimspekisögunni. Einmitt í því
atriði er þó Þorsteinn sammála Engels:
hann telur marxismann efnishyggjufrum-
speki.
Tæpast verða færð að því sterk rök, að
Marx hafi „boðað “ slíka frumspeki. í
æskuritum sínum, einkum Parísarhandrit-
unum, þar sem hann tekur heimspekileg
vandamál meir til meðferðar en síðar varð,
skilgreinir hann þá nýju heimspeki, er
hann stefndi að, hvorki sem efnishyggju
né hughyggju, heldur afneitun þessa val-
kosts, díalektíska „upphafningu“ beggja
skauta. Þegar hann í síðari ritum lýsir
afstöðu sinni til heimspekinnar — í víðasta
heimspekilegum skilningi — er oftast um
að ræða stuttar og tvíræðar athugasemdir,
oft býsna léttúðarkenndar, svo að auðvelt
hefur verið að koma við mjög mismunandi
túlkunum.
í síðari þróun marxismans hefur sem
kunnugt er gætt mjög tilrauna til að sveigja
hann nær frumspekilegri efnishyggju, en
lengst af hefur þó haldizt lifandi vitundin
um að marxisminn væri efnishyggja í öðr-
um skilningi en önnur eldri heimspekikerfi
— hann legði nýja merkingu í sjálft efnis-
hyggjuhugtakið. Þorsteinn drepur hvergi á
þetta sjónarmið né tilraunir, sem gerðar
hafa verið til að útskýra það nánar. Kunn-
Vmsagnir um bcekur
ust þeirra er sú, sem Lenín gerði með rit-
inu „Efnishyggja og reynslugagnrýni"
(Materialismus und Empiriokritizismus);
þótt lausn hans geti ekki talizt viðunandi,
bregður hún þó nokkuð skýru ljósi á þau
vandamál, sem hér er um að ræða.
Gagnstætt þeim, sem töldu hið arftekna
efnishugtak úrelt vegna nýrra uppgötvana
náttúruvísindanna, heldur Lenín því fram
að merking þess og gildi séu óháð öllum
niðurstöðum einstakra vísindagreina: efnið
er samkvæmt skilgreiningu hans hlutlœgur
veruleiki, óháður vitundinni. En með þess-
ari skilgreiningu er efnishugtakið í raun
og veru leyst upp fremur en endurnýjað:
við hugtakið hlutveruleiki — sem felur í
sér sjálfstæði gagnvart vitundinni — er
engu nýju einkenni bætt með því að kalla
það efni. Þar er því um merkingarsnauða
nafnbót að ræða, en ekki skilgreiningu.
Afstaða Leníns er þannig tvíbent: hann
gerir sér grein fyrir að frumspekilegar hug-
myndir um eigindir efnisins samrýmast
ekki marxískri heimspeki, en reynir þó að
halda í efnishugtakið sjálft með því að
tæma það af allri merkingu.
Þessi tæming leiðir til þess, að þunga-
miðja efnishyggjunnar flyzt af ontológíska
sviðinu yfir á hið þekkingarfræðilega. En
hér gætir aftur hins sama tvískinnungs hjá
Lenín: um leið og hann leggur áheizlu á
þekkingarfræðina sem helzta vettvang átak-
anna milli efnishyggju og hughyggju, reyn-
ir hann að einfalda og lítillækka þekking-
arferlið sjálft, en það skilgreinir hann sem
endurspeglun veruleikans. Sannleikskjarn-
inn að baki þessu líkingamáli er sá, að
þekkingarferlið vísar til hlutveruleikans —
það er sérstakur og tiltölulega sjálfstæður
þáttur í mannlegum samskiptum við þenn-
an veruleika. Endurspeglunarlíkingin hefur
hins vegar — eins og reynslan hefur sýnt
— þann ókost, að hún ýtir undir rangan
skilning á þessum tengslum við veruleik-
175