Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Page 97

Tímarit Máls og menningar - 01.11.1971, Page 97
fæstum orðum sú kenning — eða öllu heldur vinnutilgáta — sagnfræðings að flest eða öll umskipti í sögu mannlegs sam- félags eigi sér efnahagslegar orsakir í víð- asta skilningi.“ Það er vissulega rétt, að kenning Engels um efnishyggju og hughyggju sem tvær meginfylkingar, er frá upphafi vega hafi tekizt á í heimspekinni, fær ekki staðizt. Hún hrekkur mjög skammt til skilnings á evrópskri fornaldar- og miðaldaheimspeki, enn fjær sanni er hún hvað snertir kín- verska og indverska heimspeki, og síðast en ekki sízt villir hún sýn á sérstöðu marx- ismans í heimspekisögunni. Einmitt í því atriði er þó Þorsteinn sammála Engels: hann telur marxismann efnishyggjufrum- speki. Tæpast verða færð að því sterk rök, að Marx hafi „boðað “ slíka frumspeki. í æskuritum sínum, einkum Parísarhandrit- unum, þar sem hann tekur heimspekileg vandamál meir til meðferðar en síðar varð, skilgreinir hann þá nýju heimspeki, er hann stefndi að, hvorki sem efnishyggju né hughyggju, heldur afneitun þessa val- kosts, díalektíska „upphafningu“ beggja skauta. Þegar hann í síðari ritum lýsir afstöðu sinni til heimspekinnar — í víðasta heimspekilegum skilningi — er oftast um að ræða stuttar og tvíræðar athugasemdir, oft býsna léttúðarkenndar, svo að auðvelt hefur verið að koma við mjög mismunandi túlkunum. í síðari þróun marxismans hefur sem kunnugt er gætt mjög tilrauna til að sveigja hann nær frumspekilegri efnishyggju, en lengst af hefur þó haldizt lifandi vitundin um að marxisminn væri efnishyggja í öðr- um skilningi en önnur eldri heimspekikerfi — hann legði nýja merkingu í sjálft efnis- hyggjuhugtakið. Þorsteinn drepur hvergi á þetta sjónarmið né tilraunir, sem gerðar hafa verið til að útskýra það nánar. Kunn- Vmsagnir um bcekur ust þeirra er sú, sem Lenín gerði með rit- inu „Efnishyggja og reynslugagnrýni" (Materialismus und Empiriokritizismus); þótt lausn hans geti ekki talizt viðunandi, bregður hún þó nokkuð skýru ljósi á þau vandamál, sem hér er um að ræða. Gagnstætt þeim, sem töldu hið arftekna efnishugtak úrelt vegna nýrra uppgötvana náttúruvísindanna, heldur Lenín því fram að merking þess og gildi séu óháð öllum niðurstöðum einstakra vísindagreina: efnið er samkvæmt skilgreiningu hans hlutlœgur veruleiki, óháður vitundinni. En með þess- ari skilgreiningu er efnishugtakið í raun og veru leyst upp fremur en endurnýjað: við hugtakið hlutveruleiki — sem felur í sér sjálfstæði gagnvart vitundinni — er engu nýju einkenni bætt með því að kalla það efni. Þar er því um merkingarsnauða nafnbót að ræða, en ekki skilgreiningu. Afstaða Leníns er þannig tvíbent: hann gerir sér grein fyrir að frumspekilegar hug- myndir um eigindir efnisins samrýmast ekki marxískri heimspeki, en reynir þó að halda í efnishugtakið sjálft með því að tæma það af allri merkingu. Þessi tæming leiðir til þess, að þunga- miðja efnishyggjunnar flyzt af ontológíska sviðinu yfir á hið þekkingarfræðilega. En hér gætir aftur hins sama tvískinnungs hjá Lenín: um leið og hann leggur áheizlu á þekkingarfræðina sem helzta vettvang átak- anna milli efnishyggju og hughyggju, reyn- ir hann að einfalda og lítillækka þekking- arferlið sjálft, en það skilgreinir hann sem endurspeglun veruleikans. Sannleikskjarn- inn að baki þessu líkingamáli er sá, að þekkingarferlið vísar til hlutveruleikans — það er sérstakur og tiltölulega sjálfstæður þáttur í mannlegum samskiptum við þenn- an veruleika. Endurspeglunarlíkingin hefur hins vegar — eins og reynslan hefur sýnt — þann ókost, að hún ýtir undir rangan skilning á þessum tengslum við veruleik- 175
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Tímarit Máls og menningar

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.