Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 53

Hugmyndafrxði vísindanna
framtíð sem hann gæti sjálfur ráðið talsverðu um. Svipaðar viðhorfs-
breytingar má greina í þróun barns sem er að öðlast vitund um sjálft sig.
Þess eru einnig mörg dæmi úr sögu og samtíð að hópar, stofnanir, starfs-
greinar eða hreyfingar öðlist sjálfsvitund af svipuðum toga: geri sér grein
fyrir og afmarki sérstöðu sína innan samfélagsins sem heildar, grandskoði
sögu sína og samskipti eða víxlverkun við umhverfið á hverjum tíma. Þetta
er einmitt eitt af því sem hefur verið að gerast í samfélagi vísinda og fræða á
þessari öld og birtist m.a. í vaxandi iðkun vísindasögu og vísindaheimspeki.
Þessi þróun í þankagangi vísindanna á sér ýmsar rætur, m.a. bæði í
breyttu inntaki vísindalegrar þekkingar og viðfangsefna og í breyttum
áhrifum vísinda á samfélagið í kringum sig, sem verða siðan til þess að
ímynd vísinda meðal almennings gerbreytist.
Með breytingum á vísindalegri þekkingu á ég m.a. við þau grundvallar-
umskipti sem orðið hafa á kenningum eðlisfræðinnar á þessari öld og eru
yfirleitt talin til vísindabyltinga í anda bandaríska vísindasagnfræðingsins
Tómasar Kuhns, en nú eru einmitt liðin 20 ár síðan bók hans um þau efni
kom út."’ Afstteðiskenning Einsteins, sem varð til á fyrstu tveimur áratugum
aldarinnar, og svokölluð skammtafrceði, sem var steypt í fast mót á þriðja
áratugnum, eru dæmi um slíkar byltingar. Hér eru ekki tök á að ræða nánar
um skilgreiningu eða inntak þessara byltinga en ég vil þó geta um þau áhrif
sem reynslan af þeim hefur haft á grundvallarviðhorf vísindamanna. Fyrir
aldamótin var farið að bera talsvert á kreddufestn t.d. í eðlisfræði: Ýmsir
töldu eðlisfræðina hafa höndlað hinn eina rétta sannleika á sínu sviði, eða
þess væri a.m.k. ekki langt að bíða. Fyrrnefndar byltingar hrundu þessum
viðhorfum hins vegar á nokkrum áratugum, þannig að nú einkennast þessi
sömu vísindi miklu heldur af efahyggju: Eftir þessa bitru reynslu eru flestir
viðbúnir því að nýjar kenningar kunni að leysa af hólmi þær sem við vitum
réttastar á hverjum tíma - og það jafnvel þótt menn á borð við Einstein hafi
þar um vélt!
Þegar ég tala um breytt áhrif vísinda á samfélagið og breytta ímynd þeirra
hef ég auðvitað í huga bæði mörg mál og stór sem upp hafa komið á þessari
öld, einkum þó eftir 1940 eða svo. Fyrsti og kannski versti skellurinn sem ég
nefni var kjarnasprengjan á Hiroshima árið 1945. Þá hrukku flestir illilega
upp við vondan draum: Vísindin, sem höfðu verið talin mannkyninu
eindregið til góðs, voru allt í einu farin að bera baneitraða meiri háttar
ávexti. Vissulega reyndu ýmsir að halda uppi þeim vörnum að vísindin gætu
ekkert að því gert hvernig misvitrum valdsmönnum þóknaðist að nota sér
niðurstöður þeirra. Slíkar varnir hafa þó komið fyrir lítið enda hæpið að
þær gangi nógu nærri kjarna málsins, þótt þær séu e.t.v. ekki alveg út í hött.
Aðrir, þ.á m. þekktir vísindamenn úr fremstu röð eins og Albert Einstein,
171