Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 24

Tímarit Máls og menningar
Stéttarvitund og firringin
Eins og hér hefur komið fram áleit Marx stéttarvitund tengda félagsgerð
kapítalismans og þróun hans. Þessi greining Marx er býsna ófullnægjandi og
í eðli sínu nauðhyggja; hin vélrænu öfl hagkerfisins búa til eigið aftökutæki
— og eftirmann sinn um leið. En greiningin svarar hvorki þeirri spurningu
hvað hindrar að stéttarvitund myndist, né heldur hinu hvers vegna verka-
lýðurinn gerir ekki byltingu þó svo að hann búi yfir sterkri stéttarvitund og
sterkum samtökum. I ritum Marx má finna svör við þessum spurningum, en
þau svör eru í mótsögn við hans eigin greiningu á þróun hins kapítalíska
framleiðsluháttar og stéttarvitundar, sem nokkuð hefur verið lýst hér og
draga má saman í eftirfarandi klausu úr Kommúnistaávarpinu:
I stað þess arðráns, sem hjúpað var trúarlegu og pólitísku táli, hefur
hún [þ. e. borgarastéttin] sett sitt arðrán, nakið, blygðunarlaust,
krókalaust og kalt.
(Ú,I: 29)
Marx heldur því fram hér, að eðli kapítalísks framleiðsluháttar sé slíkt, að
þrældómurinn sé öllum augljós, og því sé vitundin um hann öllum opin. En
í neðanskráðum orðum úr Auðmagninu gerist málið hins vegar allmiklu
flóknara. Þar er því lýst hvernig framleiðsluhátturinn kapítalíski varpar
skugga sínum á vitund fólks, svo að það á sér tæplega viðreisnar von:
Kapítalískur framleiðsluháttur elur af sér verkalýðsstétt, sem vegna
menntunar sinnar, siða og venja lítur á þarfir þessa framleiðsluháttar
sem sjálfgefin náttúrulögmál . . . Að öllu jöfnu má treysta á „nátt-
úrulögmál framleiðslunnar", þ. e. það má treysta á undirgefni verka-
mannsins við auðmagnið, sem hann er algerlega háður . . .
(Auðmagnið, E bindi :899)
Því hefur oft verið haldið fram að firringarhugtakið sé einskorðað við hin
yngri verk Marx, og er þá einkum bent á Parísarhandritin frá 1844. Þau
voru ekki gefin út fyrr en árið 1927, og sömuleiðis voru önnur elstu verk
hans sum hver ekki kunnug mönnum fyrr en löngu eftir dauða hans. Þýska
hugmyndafræðin var ekki gefin út fyrr en 1932 og Heilög fjölskylda var
gefin út í svo fáum eintökum árið 1845 að aðeins safnarar höfðu aðgang að
því riti. Háskólafólk seinni tíma hefur verið ótrautt við að benda á þessa
staðreynd, og sumt viljað útskýra ýmislegt í kenningu stjórnarherra austan-
tjalds með þekkingarskorti á hinum elstu verkum. En firringarumræðan
142