Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 5

Adrepur
tilgang, það auðveldar líka einstaklingnum að sætta sig við eiginn dauða. Við
hættum að lifa, en við höldum áfram að vera til í skerfi okkar til sögunnar eða
þróunarinnar eða hvað sem við kjósum að kalla þetta ferli sem framað þessu
hefur virst endalaust. Og í virðingu okkar fyrir hinum látnu og samkennd með
hinum ófæddu finnum við bæði lífsréttlætingu og hvata til andlegs þroska. An
þessara tengsla erum við á flæðiskeri, sem einstaklingar, stéttir, þjóðir og
mannkyn.
Þarsem íslendingum er tamara að líta á sjálfa sig sem þjóð en mannkyn, getum
við nálgast þennan vanda með ofurlítilli hugarleikfimi og spurt: Hvaða áhrif
hefði það á íslenskt samfélag ef þjóðin glataði skyndilega sögu sinni og stæði
uppi foru'ðarlaus? Hvernig sem við veltum þessari tilgátu fyrir okkur blasir fyrr
eða síðar við þessi mynd: Svo framarlega sem íslendingar ætluðu sjálfum sér
framtíð, yrðu þeir með öllum hugsanlegum ráðum að endurheimta fortíð sína,
þó ekki væri nema með því að búa hana til. En hversvegna? Hvaða máli skiftir
okkur það sem liðið er og kemur aldrei aftur? Við þessu er eitt svar í sérflokki:
Fortíðin er ekki liðin nema að hluta til; hún er í nútímanum og verður í
framtíðinni. Nútími sem kannast ekki við fortíðina í sér er einsog maður sem
glatar minni sínu á miðjum aldri. Hann veit ekki hver hann var og hefur því
aðeins mjög óljósa hugmynd um hvað hann er og getur orðið.
Þessari hugarleikfimi getum við haldið áfram og spurt: Hvaða áhrif hefði það
á íslenskt samfélag ef þjóðin vissi fyrir víst að hún ætti sér enga framtíð, að hún
ætti að deyja á morgun ásamt mannkyninu öllu. Við þurfum ekki að velta þessu
lengi fyrir okkur til að finna að það yrði fremur lágt á okkur risið. An framtíðar
hefði líf okkar ekki annan tilgang en að bíða í uppgjöf og vonleysi eftir því að
nútímanum lyki. Og má nærri geta hvers virði fortíðin væri á slíkri stund.
En hversu mikla framtíð eigum við í raun og veru? Fyrir daga kjarnorku og
gereyðingarvopna áttum við ekki aðeins framtíð heldur framtíðirttf. Nú eigum
við að vísu tíma framundan, en hann er ótryggur og verður ótryggari með
hverju ári. Við eigum með öðrum orðum einhvern tíma í vændum, en hann er
ekki framtíðin. Og vegna þessa verður fortíðin veigaminni en áður.
Ymsir hafa haldið því fram með gildum rökum að í þessum mun séu fólgin
þáttaskil í sögunni; á sama hátt og allt mannlíf mótaðist áðurfyrr af vissunni um
framtíð tegundarinnar, hljóti það nú að mótast af hættunni á framtíðarleysi
hennar; og fyrir endann á þessari mótun verði ekki séð svo lengi sem þjóðir
heimsins komi sér ekki saman um að snúa við blaðinu og útrýma hættunni.
Þessi þáttaskil verða ekki negld niður á dagatalið; þau hafa smámsaman orðið
að misjöfnum veruleika í vitund manna allt frá stríðslokum. Sú kynslóð sem nú
vex úr grasi um allan heim verður snemma að venja sig við þá tilhugsun, að
eftilvill nái hún ekki háum aldri, og það sem meira er, að eftilvill muni engar
aðrar kynslóðir nokkurntíma ná nokkrum aldri. Og fari svo fram sem horfir
mun þess ekki langt að bíða, að þessi tilfinning verði sem mara í sálarlífi hvers
einasta manns. Nú þegar eru geðlæknar og sálfræðingar víða um lönd teknir að
123