Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 6

Tímarit Máls og menningar
þinga um þessar afleiðingar vígbúnaðarkapphlaups og ógnarjafnvægis, ekki síst
þar sem sálarnauðin er farin að láta á sér kræla í hagskýrslunum með því að
standa framleiðslunni fyrir þrifum og íþyngja heilbrigðiskerfinu.
Það gefur auga leið að í slíkum ógöngum getur ekki ríkt almenn bjartsýni á
tilveruna hvaðþá hin óbilandi framfaratrú 19. aldar sem ól af sér, í anda
frjálshyggju jafnt og sósíalisma, stórbrotnar sýnir af nærtækum draumalöndum
og efaðist ekki um að skynsemi efnishyggjunnar, vísindin, framleiðnin og
auðlegð jarðarinnar gætu fært mönnum allsnægtir og gáska í geð. Nú er
þriðjungur mannkynsins vannærður. Og gáskinn er það sem Einar Benedikts-
son kallaði „uppgert fjör“ og getur ekki verið neitt annað. Djúpstæð lífgleði er
óhugsandi svo lengi sem mannkynið verður að búa við hættu á eigin tortímingu.
Og engin framfaratrú nær lengra en á frasastigið á meðan framtíð jarðarinnar er
einsog hvert annað fjöregg sem risaveldin kasta á milli sín af síauknum hraða og
geta misst þá og þegar. Að baki þeim hressleika, sem hnignandi menning
Vesturlanda falbýður sem gæðavöru undir merkinu „keep smiling", býr örvænt-
ing sem verður ekki deyfð til lengdar með hefðbundnum meðulum einsog
eignasöfnun, ofneyslu, vímugjöfum og afþreyingu. Enginn er svo dofinn eða illa
blekktur að hann gangi skælbrosandi á vit gereyðingar. Þetta vita mæta vel þeir
smáathafnamenn sem nú spretta hvarvetna upp og telja sig geta selt fólki slíka
undraskammta af sálvísindum og íhugunarfræðum að það öðlist með þeim
„innri ró“.
Við þessar aðstæður verður öll menning krampakennd og ónáttúruleg.
Jafnvel undirstöðuþættir þess mannlífs sem lifað hefur verið frá ómunatíð,
einsog hjúskapur, barneignir og uppeldi, verða áreynslukenndir af meðvituðum
eða ómeðvituðum ótta við hugsanlegt framtíðarleysi. Tilgangur hverskyns
menningar- og stjórnmálaviðleitni verður óviss af þeirri ástæðu að árangrinum,
raunverulegum sem ímynduðum, er stöðugt stefnt í voða. Háleitum hugsjónum
er drekkt í vonleysi jafnóðum og þær koma fram. Fólk einbeitir kröftum sínum
að líðandi stund, oftar en ekki með því að rífa sig uppí einsýnisáhuga sem er
ekki í neinu samræmi við tilefnið. Það er til að mynda ekki lítil orka sem
íslendingar eyða í skipan framboðslista, semsé hvort þessi gosi eigi að vera fyrir
ofan hinn eða öfugt, á sama tíma og þeir kæra sig kollótta um hægfara hrun
íslenska þjóðríkisins, svo ekki sé minnst á vígbúnaðarkapphlaup og
gereyðingarhættu. Eða allt ofurkappið sem fjöldinn, með nokkra slynga pen-
ingamenn í broddi fylkingar, leggur á „frjálsa fjölmiðlun". Frelsið skal ekki síst
vera frelsi einstaklingsins til að moða úr sem mestri afþreyingu til að deyfa með
ótta sinn og tómleika. Hér er vitleysan komin í hring. Oeðlilegt ástand verður
eðlilegt skilyrði þess að viðhalda óeðlilegu ástandi. En þetta eru aðeins tvö
smádæmi um megintilhneigingu vestrænnar menningar, semsé að horfast ekki í
augu við aðalatriði sem tengjast framtíðinni heldur flýja þau af sama krafti og
barist er fyrir aukaatriðum sem takmarkast við núið. Þessarar tilhneigingar gætti
vissulega fyrir daga kjarnorkunnar. En það er fyrst núna sem hún verður
124