Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 51

Þorsteinn Vilhjálmsson:
Hugmyndafræði vísindanna
í Ijósi sögunnar
Að stofni til var þessi grein samin vegna erindis sem höfundur flutti á
ráðstefnu samtakanna Lífs og lands, „Maður og vísindi“, á Kjarvalsstöð-
um 27.-28. nóvember 1982. Við flutning erindisins var hafður til hliðsjón-
ar texti sem var mun lengri en hið talaða orð og birtist í fjölritaðri skýrslu
um ráðstefnuna, sjá Huldu Olafsdóttur (1982) í heimildaskrá hér á eftir.
Þessum texta hefur hér verið breytt nokkuð, m.a. með lesendur tímarits-
ins í huga.
Umdeilanlegt viðfangsefni
Það kom mér þægilega á óvart þegar ég var beðinn fyrir skömmu að setja
saman texta um hugmyndafræði vísindanna og flytja hann á ráðstefnu um
vísindi. Því að varla höfðu aðstandendur ráðstefnunnar ætlað mér þann hlut
að fjalla um efni sem þeir töldu sjálfir ekki vera til eða ekki umræðuvert,
eins og ég hygg að flestir hefðu talið fyrir nokkrum áratugum.
Annars má rekja þessa fyrstu undrun mína í tvær áttir. I fyrsta lagi hafði
ég sterkt hugboð um að orðið hugmyndafræði hefði fyrst og fremst tilheyrt
orðfæri svokallaðra róttækra manna, a.m.k. til skamms tíma. Þetta hugboð
fékk ég síðan staðfest hjá Orðabók Háskólans. Til að mynda er fyrsta dæmi
hennar um orðið hugmyndafræði komið frá Þórbergi Þórðarsyni þar sem
hann talar um „hina úreltu hugmyndafræði kirkjunnar“." Nú hef ég sjálfur
ekkert á móti því að einhverjir telji mig til róttækra manna, en ég veit ekki
hvort hið sama gildir um þá sem skipulögðu ráðstefnuna og sömdu heiti
erindisins. En kannski er þetta aðeins dæmi um það hvernig merking og
notkun orða breytist með tímanum?
I öðru lagi kviknaði strax með mér grunur um það að merkingar orðsins
hugmyndafræði væru með þeim hætti að ýmsum væri eða hefði verið óljúft
að tengja það með einhverjum hætti við vísindi: Hugmyndafræði væri ekki
til eða ætti ekki að vera til í vísindum og vísindi sem slík ættu sér enga
sérstaka hugmyndafræði.21 Ef þetta væri rétt væri viðfangsefni mitt einfald-
tmm IV
169