Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Side 90

Úlfar Bragason:
Tvö rit um bókmenntasamanburð
Á síðasta vetri komu út í Reykjavík tvö rit um samanburðarrannsóknir á
bókmenntum. Þetta eru bókin Rœtur Islandsklukkunnar eftir Eirík Jónsson
og ritgerðir Hermanns Pálssonar undir heitinu Ur hugmyndaheimi Hrafn-
kels sögu og Grettlu í 39. hefti Studia Islandica.
Hér á eftir er ætlunin að fjalla um í hverju bókmenntasamanburður er
fólginn og hvernig og í hvaða tilgangi nefndir fræðimenn nota rannsóknar-
aðferð þessa.
Bókmenntasamanhurbur
Bókmenntasamanburður eða samanburðarrannsóknir á bókmenntum hófst
sem sérgrein í bókmenntakönnun á síðustu öld en ruddi sér einkum til rúms
á fyrri hluta þessarar aldar. Takmörkuðu forvígismenn hans verksvið sitt
við rannsóknir á áhrifum sem berast frá bókmenntum einnar þjóðar til
annarrar og töldu þetta sjálfstæða fræðigrein við hliðina á fræðunum um
einstakar þjóðarbókmenntir og almennri bókmenntasögu um þróun og
hræringar innan bókmennta yfirleitt.1
Hins vegar hefur annars konar bókmenntasamanburður verið tíðkaður
og orðið er nú vanalega haft um hvers konar samanburð á bókmenntum
hvort sem það eru bókmenntir tveggja þjóða eða t. d. einstök verk.2
Bókmenntasamanburður er þannig í raun hluti allra bókmenntarannsókna
og -gagnrýni því að öll viðmið fræðanna eru fengin við samanburð.
Eðlilegt er þó að gera greinarmun á hvort bókmenntir eru bornar saman
til skýringa án þess að reynt sé að ákvarða hvort nokkuð eiginlegt samband
sé á milli þeirra eða samanburðurinn beinist að því að sanna að svo sé. Dæmi
um það fyrra er formáli Kristjáns Karlssonar fyrir íslandsklukkunni en þar
bendir hann t. d. á gríska harmleiki og Æneasarkviðu Virgils verkinu til
skýringar. Rannsóknir Steingríms J. Þorsteinssonar á rótum skáldsagna
Jóns Thoroddsen eru dæmi um það síðara.3 Þá er verið að rannsaka innra
samhengi bókmenntanna, þ. e. samband milli höfunda og verka þeirra,
bókmenntaverka, bókmennta tveggja eða fleiri þjóða og bók-
menntastrauma. Er hægt að greina að upprunarannsóknir sem leita eftir
áhrifum frá eða áhrifum á höfunda, verk o. s. frv. annars vegar og bók-
menntasögulegan samanburð hins vegar, t. d. á stefnum og straumum. Nóg
208