Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 65

Hugmyndafrœbi vísindanna
einföldustu kenninguna er sé í samræmi við raunveruleikann (þ.e. athuganir
og tilraunir). Hins vegar er yfirleitt alls ekki útilokað að til séu aðrar
kenningar sem gætu gegnt sama hlutverki, en menn ganga fyrst og fremst á
svig við þær vegna þess að þær yrðu óþarflega flóknar og þarafleiðandi
óþarflega óhentug verkfæri.
Þá hygg ég að mörgum sé ekki fullljóst hvernig vídd samhengisins hefur
áhrif þegar vísindamenn velja og hafna grundvallarkenningum. Til að
mynda er gleggsti munurinn á hinni fornu jarðmiðjukenningu og sólmiðju-
kenningu Kópernikusar fólginn í því að hin síðarnefnda fellur eðlilega inn í
miklu stærra samhengi í stjörnufræði og eðlisfræði en hin fyrri. Svipað má
segja um sköpunarkenningu Biblíunnar og þróunarkenningu Darwins: þá
fyrrnefndu má að mínu viti líta á sem eldri vísindakenningu eða viðmið
(paradigm í skilningi Tómasar Kuhns) sem reynist síðan ekki falla eins
eðlilega inn í stærra samhengi sífellt víðtækari athugana og kenning Darwins
gerir.
Örugg þekking
Eitt einkenni vísinda í tímans rás er það að menn telja sig vera að leita að
sem öruggastri þekkingu. Um þetta vil ég hér leiða til vitnis Alexandríu-
manninn Ptólemeos sem fékkst bæði við stjörnufræði, stjörnuspeki og
landafræði og var uppi um 100 e.Kr. I eftirfarandi tilvitnun er hann að fjalla
um þrískiptingu Aristótelesar á heimspekilegri kenningu í eðlisfræði, stærð-
fræði og guðfræði, en þessi orð hafa ekki sömu merkingu og nú á dögum,
heldur virðist orðið stærðfræði t.d. taka m.a. yfir stærðfræðilega stjörnu-
fræði. Um þessi mál segir hann:
Tvær af þessum þremur greinum kenningarinnar verða öllu heldur að
kallast vangaveltur eða hugleiðingar en örugg þekking: gubfrxbin vegna
þess að viðfangsefni hennar eru bæði algerlega ósýnileg og óáþreifanleg,
og eblisfræbin sökum þess hve forgengilegur og ógagnsær efnisheimurinn
er. Því er engin von til þess að fræðimenn verði nokkurn tímann á eitt
sáttir um þessa hluti. - Strerbfrxbin ein getur hins vegar veitt iðkendum
sínum trausta og óhrekjanlega þekkingu . . .15)
Þetta segir Ptólemeos hafa verið ástæðuna til þess að hann helgaði krafta
sína „stærðfræðinni", einkum þó þeim hluta hennar sem fjallar um guðlega
og himneska hluti (m.ö.o. stærðfræðilegri stjörnufræði),
því að þau vísindi ein beinast að rannsóknum á þeim heimi sem er
óumbreytanlegur að eilífu.1*1
183