Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 16

Tímarit Máls og menningar
ef spurt er hvort jafnrétti ríki í þjóðfélaginu eður ei. Svo er vissulega að hluta
til, en menn eru sér einnig meðvitaðir um, að þessi skipting er óraunveruleg
— það er ekki til nema eitt samfélag.
Meginhugmyndir Marx um sósíalisma og lýðræði komu fram er hann
setti fram þá gagnrýni, sem var rakin hér að ofan. Til hægðarauka má skipta
hugmyndum hans í fernt.
I fyrsta lagi mótast hugmyndir Marx um lýðræði og sósíalisma af
þjóðfélagsheildarsýn. Að hans mati er nauðsynlegt að afnema mörkin milli
hversdagslegrar tilveru manna og stjórnmálanna. Taka verður upp sem
meginreglu á öllum sviðum þjóðlífsins þá, er gildir á hinu pólitíska sviði:
jafnrétti. Afnema verður þessa skiptingu milli stjórnmála annars vegar og
efnahagslífs eða hversdagslegrar tilveru manna hins vegar. Marxismanum er
oft lýst þannig, að hann sé heildarsýn yfir þjóðfélagið. Það, sem einkennir
hina pólitísku hugsun hjá Marx, er einmitt þetta, að tengja pólitík við
þjóðfélagsgerðina. Það sé fjarstæða að halda því fram, að til sé eitthvert
pólitískt samfélag, þar sem önnur lögmál geti gilt en í samfélaginu yfirleitt.
I öðru lagi merkir lýðræði hjá Marx það sama og sósíalismi. I rauninni sé
ekki hægt að nefna annað án þess að nefna hitt um leið. Lýðræði í þessum
skilningi merkir, að fólk taki þátt í og beri ábyrgð á þeim ákvörðunum, er
snerta hagsmuni þess. Sósíalismi merkir hið sama. Þetta er í tengslum við þá
skoðun Marx, að maðurinn eigi að vera skapari — hann eigi að móta eigin
tilveru og lífsskilning. I sósíalismanum fara einkahagsmunir og almannahag-
ur saman. Þær andstæður, er frjálshyggjan setur milli ríkisvaldsins og
hagsmuna einstaklinganna, eru falskar andstæður. Frjálshyggjan sér ekki út
fyrir andstæðurnar, því hún tekur ætíð mið af hinu ríkjandi ástandi.
I þriðja lagi segir Marx, að afnám einkaeignar á framleiðslutækjunum sé
nauðsynleg forsenda sósíalismans (lýðræðis). Afnám einkaeignar á fram-
leiðslutækjum er hins vegar engin trygging fyrir því, að sósíalismi komist á
— afnámið er nauðsynleg forsenda þess að hægt sé að byggja upp sósíalisma.
Einnig verður að afnema ríkisvaldið. Það merkir, að fjarlægt sé það vald, er
stendur andspænis mönnum og við taki sjálfstjórn frjálsra framleiðenda.
Slík sjálfstjórn hefur þá forsendu, að arðrán hafi verið afnumið og pólitík í
núverandi mynd, sem sérstakt svið, hafi einnig verið afnumin.
Þá er komið að fjórða atriðinu: hvernig hugsar Marx sér afnám ríkisvalds-
ins? I ritum hans má finna bæði mjög almennar hugleiðingar um þetta efni
og einnig nákvæmar útlistanir á tilteknum atriðum. Hin almenna hugmynd
Marx er sú, að til komi nýjar tegundir ríkisstofnana, er ekki séu byggðar á
starfskröftum manna, sem hafa stjórnun að lífstíðarstarfi. Sem dæmi tekur
hann uppbyggingu og rekstur hers í hinu nýja samfélagi. Herinn yrði ekki
fastastofnun, þar sem menn gerðust hermenn til lífstíðar. Menn gegndu
134