Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 104

Tímarit Máls og menningar
fyrstu lítur út fyrir að refsingin verði svo
voðaleg sem hugsast getur, hann á ekki
að fá að koma í afmælisveislu Óla. Og
þjófnaður hefur líka í för með sér
refsingu. Þannig rekst eftirsóknin eftir
vellíðun á raunveruleikann og verður
framsýnni: Jóhann er að byrja að
breytast í heilbrigðan þjóðfélagsþegn
sem hefur hámarksvellíðun sjálfs sín að
langtímamarkmiði og mun smám saman
læra að leggja bönd á hvatir sínar í þjón-
ustu þessa markmiðs. Hann gæti þannig
átt eftir að verða eftirlætisdæmi hagfræð-
inga og stjórnmálafræðinga.
En í sögunni gerist atburður sem kann
að valda truflunum á þessari þróun.
Garðar félagi Jóa hrapar í hringstiganum
og deyr. Frá sjónarmiði hinna fullorðnu
væri út í hött að refsa Jóa fyrir þetta. Það
eru þeir fullorðnu sem eiga að passa að
lítil börn fari sér ekki að voða í fokheld-
um nýbyggingum. Samt var Jói að
brjóta af sér þegar hann fór inn í ný-
bygginguna til að reykja, skoða tippi og
fara upp hringstigann. Og hann hafði
sérstaklega verið beðinn að gæta Garð-
ars. Dauði vinarins þröngvar honum til
að skynja sekt sína án tillits til refsingar
sem kemur niður á honum sjálfum. Það
er óhjákvæmilegt að hann spyrji: er ég
sekur? á ég að gæta bróður míns?
Ur þessum siðferðilega eða tilvistar-
lega vanda er ekki unnið í sögunni, en
lesandinn fær á tilfinninguna að atvikin
séu mikilvægur áfangi í persónuleika-
mótun og félagsmótun Jóhanns. Vissu-
lega er hugsanlegt að sektarkenndin setj-
ist að í vitund hans, geri hann þrælslund-
aðan, sem mjúkan leir í höndum þeirra
afla sem ráða þjóðfélaginu. En hitt er
líka til í dæminu að atburðir sögunnar
eigi eftir að vekja hjá Jóa þá siðgæðisvit-
und sem segir að maður eigi að gæta
bróður síns. Það er einmitt sá möguleiki,
þótt ekki væri meira, sem gerir söguna
þess verða að hún sé sögð.
Dauði Garðars hefur víðari skír-
skotun en blasir við í fyrstu. I samtali
um Riddara hringstigans, sem ég var
viðstaddur, kom upp sú spurning hvort
ekki hefði verið áhrifameira að það hefði
verið Óli, besti vinurinn, sem dó. Ég er
hins vegar á þeirri skoðun að Einar Már
hafi með lýsingu Garðars og stöðu hans
meðal drengjanna vakið hófstillta en þó
ótvíræða skírskotun til hinnar kristnu
goðsagnar og annarra skyldra: Garðar
sker sig með ýmsum hætti úr hópi
strákanna: hann er frá annars konar
heimili, hann er öðruvísi klipptur, og
síðast en ekki síst, hann er saklausari en
hinir. Uppruna Garðars í annarri stétt
mætti sem best tengja við guðlegan
uppruna Krists, án þess að ég vilji leggja
nokkra áherslu á þá hliðstæðu, og sak-
leysið á hann sameiginlegt með Kristi og
raunar fjölmörgum Kristsgervingum rita
sem yngri eru en Nýja testamentið; sem
dæmi mætti nefna Myskín fursta í Fávit-
anum, Hedvig í Villiöndinni, eða jafnvel
Ólaf Kárason.
Þótt við lítum þannig á Garðar og
dauða hans í ljósi goðsagnar eða erki-
dæmis, er ekki víst að það geri Jóhanni
Péturssyni neitt auðveldara að svara
samviskuspurningunum sem áður voru
orðaðar, en það gefur þeim aukna dýpt,
sögunni nýjar víddir.
Ekki þarf neina sérstaka hugkvæmni
til að láta sér detta í hug að leita bók-
menntalegra eða goðsögulegra vídda í
sögunni. I henni er aragrúi opinskárra
eða lítt dulinna vísana til annarra
skáldverka. Heitið, Riddarar hringstig-
ans, er augljós vísun í Riddara hring-
borðsins, riddara Artúrs konungs, sem
lesandinn kann að þekkja úr riddara-
sögum og Jói og félagar hans þekkja
222