Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Blaðsíða 26

Tímarit Máls og menningar
Augljóst er af þessum dæmum, að misræmi má finna í verkum Marx í
skoðunum hans á því hvernig stéttarvitund verður til. Við sitjum uppi með
eftirfarandi þekkingarfræði: í rás tímans knýr hinn kapítalíski fram-
leiðsluháttur verkalýðinn til athafna; ofurmáttur kerfisins er slíkur, að
vitundin er varnarlaus; samhliða þessu er skotið inn lýsingum á hlutverki
hugsunarinnar. Þessa þrjá þætti má alla finna á einum stað, þ. e. í Aub-
magninu, sjálfu höfuðriti Karls Marx, en eru engan veginn einskorðaðir við
það eitt. Nánari útfærsla á þekkingarfræði Marx yrði eitthvað á þessa lund:
1. Marx áleit, að stéttarvitund væri skilyrt af félagsgerð hins kapítalíska
framleiðsluháttar. Þróun framleiðsluháttarins mun óhjákvæmilega leggja
hann í rúst, en þessi sama þróun leiðir einnig til myndunar stéttarvitundar
meðal verkalýðsstéttarinnar og til myndunar verkalýðsfélaga — og þau bera
í sér frjóanga hins nýja kerfis. Þessi greining er mjög skýr í
Kommúnistaávarpinu, en kemur einnig fram í mörgum öðrum verka hans,
svo sem Heilagri fjölskyldu, Eymd heimspekinnar, Auömagninu og
Grundrisse.
2. Marx dró sjálfur í efa, að þessi þróun væri óhjákvæmileg. Fall kapítal-
ismans er óhjákvæmilegt, en ekki að sósíalismi taki við. Ekki verður annað
séð af skrifum Marx en að hann efist oft og tíðum stórlega um getu
verkalýðsins til að sjá í gegnum huliðshjúp kapítalismans; firringarkenning
hans er a. m. k. tilraun til að útskýra hvers vegna verkalýðurinn lætur ekki
til skarar skríða — hann hreinlega getur það ekki vegna stöðu sinnar í
framleiðsluferlinu, þar sem allt er hjúpað dularblæ og erfitt að greina á milli
sýndar og reyndar.
3. Marx gerir ráð fyrir því, að fólk geti með íhugun séð við kapítalisman-
um og greint að eðli og sýnd hans. Þetta kemur skýrt fram, t. d. í Eymd
heimspekinnar, Þýsku hugmyndafneðinni og Kommúnistaávarpinu.
Nú liggur í augum uppi, að þessar niðurstöður eru í sjálfu sér algjörlega
ósamrýmanlegar. Orða má kenningar Karls Marx um stéttarvitund og þróun
hennar eitthvað á þessa lund: Verkalýðsstéttin vaknar til vitundar um
hlutlæga hagsmuni sína í rás tímans, stofnar með sér samtök og ræktar með
sér vaxtarbrodd nýrrar samfélagsskipunar. Sá galli er bara á gjöf Njarðar, að
kapítalískur framleiðsluháttur varpar slíkum dularblæ á alla félagslega
tilveru mannsins að hann á svei mér þá enga undankomuleið.
Nema einhverjir komi til og bjargi málunum?
Til dæmis menntamenn?
Ekkert hefði verið fjær Karli Marx en að draga þessar ályktanir af
niðurstöðum sínum. Hann nefndi t. d. aldrei menntamenn svo á nafn að það
væri ekki dálítill hæðnisbroddur í orðum hans. En kannski getur enginn láð
þeim manneskjum sem sækja í kenningar Marx, þótt þær bendi á
144