Tímarit Máls og menningar - 01.11.1983, Side 38

Tímarit Máls og menningar
hælum sér: Bókmenntirnar fæddust daginn sem drengur kom hlaupandi og
æpti úlfur úlfur, og það var enginn úlfur á eftir honum. I þessu sambandi
skiptir ekki máli að það var raunverulegur úlfur sem át vesalings drenginn
að lokum, af því að hann laug einum of oft. En á milli úlfsins í skóginum og
úlfsins í lygasögunni liggur tengiliður — list bókmenntanna.
Bókmenntir eru uppspuni. Skáldskapur er skáldskapur. Að kalla sögu
sanna er móðgun bæði við list og sannleika. Allir miklir rithöfundar eru
rniklir blekkingameistarar, en það er sá erkisvindlari náttúran líka. Náttúran
blekkir alltaf. Allt frá einföldum blekkingum æxlunarinnar til flókinna
sjónhverfinga felulita á fiðrildum og fuglum er náttúran eitt dýrlegt sjónar-
spil svika og undirferla. Skáldsagnahöfundurinn gerir ekki annað en feta í
fótspor móður náttúru.
Ef við lítum andartak aftur til þessa loðna stráklings sem æpti um úlfinn,
þá má orða dæmi hans þannig: töfrar listarinnar lágu í skugga úlfsins sem
hann vitandi vits spann upp, í draumi hans um úlfinn; og seinna urðu
brellur hans efni í ágæta sögu. Þegar hann fórst að lokum varð sagan af
honum ágætis dæmisaga til að segja við varðeldinn. En hann var galdra-
meistarinn. Hann var uppfinningamaðurinn.
Það er hægt að líta á rithöfund frá þremur sjónarmiðum, skoða hann sem
sögumann, kennara eða töframann. Mikill höfundur er þetta allt þrennt í
senn, en það er töframaðurinn í honum sem hefur yfirhöndina og gerir hann
að miklum höfundi.
Til sögumannsins snúum við okkur í leit að skemmtun, að andlegri örvun
af einföldustu gerð, að hluttekningu í tilfinningum, að gleðinni sem það
veitir að ferðast um fjarlægar slóðir í rúmi og tíma. Eilítið önnur manngerð,
og ekki endilega merkilegri, leitar að kennaranum í hverjum höfundi.
Aróðursmanninum, siðaboðandanum, spámanninum. Við leitum til kenn-
arans bæði til að sækja okkur siðferðilega uppbyggingu og til að fræðast um
einfaldar staðreyndir. Eg hef því miður kynnst fólki sem hafði þann tilgang
með lestri franskra og rússneskra skáldsagna að kynna sér lífið í hinni
glaðværu París eða hinu dapurlega Rússlandi. En síðast og ekki síst er mikill
höfundur ævinlega mikill töframaður, og nú komum við að því sem er mest
spennandi. Það gerist þegar við reynum að festa hendur á
einstaklingsbundnum töfrum snilligáfunnar og rannsökum stíl, myndmál
og mynstur skáldsagna og ljóða.
Hinar þrjár hliðar sem finna má á miklum höfundum — töfrar, saga, lexía
— hafa tilhneigingu til að renna saman og vekja einstök útgeislunaráhrif, þar
sem töfrar listarinnar geta verið til staðar í sjálfri beinagrind sögunnar og í
merg hugsunarinnar. Til eru meistaraverk þurrar, skýrrar og skipulegrar
hugsunar sem vekja með okkur listræna nautn jafnsterka og kviknar af
508