Tímarit Máls og menningar - 01.11.1983, Qupperneq 97

Draumvísa
landid brörni að sínum kostum. “ Jón Jóhannesson taldi að Styrmir fróði (d.
1245) hefði samið frumgerð formálans einhvern tíma á árunum 1203 — 1237;
skáletruðu orðin hér að framan eru eitt atriði sem Jón teflir fram máli sínu
til stuðnings. I útgáfu sinni á Landnámu í Islenskum fornritum hefur Jakob
Benediktsson rökstutt tilgátu Jóns rækilegar en gert hafði verið áður, en um
skáletruðu setninguna segir Jakob hinsvegar: „Orð formálans um hrörnun
landsins eiga sér að vísu greinilegar hliðstæður í erlendum miðaldabók-
menntum, og er þess vegna naumast allt of mikið upp úr þeim leggjandi.“
(Islensk fornrit I: lxxxv). I neðanmálsgrein á sömu blaðsíðu nefnir Jakob
latnesku fyrirmyndina: „Að heimurinn eldist og hrörni („mundus senescit")
er fast viðkvæði í miðaldabókmenntum Evrópumanna . .
Örlygsstaðabardagi varð 21. ágúst 1238, og má því fara nokkuð nærri um
aldur draumvísunnar, ef treysta má hugmyndum Sturlu Þórðarsonar um
uppruna hennar. Þetta gerist nokkru eftir að Styrmir fróði minnir lesendur á
hrörnun landsins. En þegar hér er komið sögu mun hugmyndin ekki hafa
verið nein nýlunda með íslenskum lærdómsmönnum. Elsta dæmið sem mér
er kunnugt um í fornritunum prýðir hómilíu eina (1872: 49), sem skráð var
á 12. öld og helguð jólunum sjálfum: „. . . vér sjáum eiginlegum augum
vorum, að heimur sjá hrörnar á leið fram.“ Menn þurftu semsé ekki einu
sinni að beita hugskotsaugum sínum í því skyni að líta hrörnun þessa heims.
Ekki voru liðnir ýkja margir vetur frá dauða Styrmis fróða, þegar
Konungs skuggsjá, höfuðverk norskra bókmennta á 13. öld, var færð í letur.
Höfundur er óþekktur, en auðsætt er að hann hefur verið mikill lærdóms-
maður, og þarf því engan að undra þótt sá fróði maður hafi kynnst
hugmyndum um hrörnan heims. Hér má lauslega geta þess fyrst, að tvívegis
skipar hann saman sögnunum að „þorna“ og „hrörna“, eins og draummað-
ur Brynjólfs á Kjalarnesi gerði: „. . . tréð er kvikt. Það vex og gefur grænt
lauf, og svo hrörnar það og þornar, þegar það tekur að deyja.“ (Utg. Ludvig
Holm-Olsen, 1945: 18). „Þess bið ég . . . að engi kvistur sá, er af mér
blómgast þorni eða hrörni.“ (Sama rit, 96—97). Þó beitir hann öðrum orðum
um aldur heims: „Svo er nú mikil fyrnd ad heiminum, að varla munu nú þeir
hlutir kunna til að verða, er eigi munu dæmi til finnast, að fyrri hafa orðið.“
(Sama rit, 78).
A árunum 1332 — 39 var Jón Halldórsson biskup í Skálholti. Hann var
norskur menntamaður, hafði stundað nám í París og Bologna og verið um
hríð kórsbróðir í Niðarósi, áður hann gerðist sálnahirðir Islendinga. Af
honum er merkilegur þáttur, sem minnist góðvilja biskups „að gleðja
nærverandismenn með fáheyrðum dæmisögum, er hann hafði tekið í
útlöndum, bæði með letrum og eiginni raun.“ Einni sögu hans fylgja
svofelld ályktarorð: „Má af slíku marka . . . hverjar listir lifa í bókunum,
567