Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2009, Qupperneq 13

11
Tímarit um menntarannsóknir, 6. árgangur 2009
þess að samfélagið fái að hafa áhrif á það sem
fram fer innan háskólanna en þau áhrif verða að
vera innan ákveðinna marka. Háskólakennarar
geta þurft að glíma við tvo óvini akademísks
frelsis: yfirgangssamt ríkisvald sem vill ráða
sem flestu í eigin stofnunum annars vegar og
aðgangsfrekt atvinnulíf sem vill fá sem mest út
úr háskólunum hins vegar. Báðir þessir óvinir
geta sem hægast eyðilagt háskólana með því að
þvinga vilja sínum upp á þá.
Mikilvægast af öllu er þó að varðveita
háskólana sem gagnrýnið afl í samfélaginu. En
hvað er svona merkilegt við það að háskólarnir
séu gagnrýnið afl og hvað þýðir það að þeir
séu gagnrýnið afl? Í fyrsta lagi er það innbyggt
í rannsóknir að þær verða að sæta skoðun
jafningja, mati þeirra og gagnrýni. Engin
niðurstaða er viðurkennd í vísindum fyrr en
aðrir hafa um hana fjallað, grandskoðað hana
og reynt hana. Gagnrýni er því nauðsynlegur
hluti af rannsóknastarfsemi háskóla. Hið sama
á við um kennslu. Í henni eru nemendum
kynntar nýjustu kenningar og niðurstöður um
viðfangsefnið hverju sinni. Þegar háskóla-
kennsla heppnast vel gefst nemendum kostur
á að spyrja út í forsendur og rök fyrir því sem
kennari setur fram og það er mikilvægt að
kennarar leitist við að haga kennslu sinni með
þeim hætti að þetta sé mögulegt. Það eru í raun
engin vísindi svo afdráttarlaus og örugg að
ekki sé ástæða til að vekja athygli nemenda á
því að mögulegt kunni að vera að draga sumar
forsendur og niðurstöður í efa.
Háskólar geta verið gagnrýnið afl með
tvennum hætti: þeir geta alið nemendur upp í
gagnrýnum hugsunarhætti, leitast við að láta
þá temja sér það að fallast ekki á skoðanir fyrr
en ljóst sé hver rökin eru fyrir þeim; þeir geta
líka verið gagnrýnið afl þegar háskólakennarar
leitast við að hafa áhrif á þróun eigin þjóðfélags
með því að vekja athygli á öðrum viðhorfum og
skoðunum en þeim sem hæst ber hverju sinni.
Gagnrýni er ekki trygging fyrir eilífum
framförum en hún er sennilega skásta leiðin til
að tryggja þokkalegt samfélag og að vitneskja og
þekking þróist með eðlilegum hætti. Háskólar
eru í raun þær stofnanir sem eiga að efla
vitsmunaleg gildi í þjóðfélaginu og leitast við
að temja sér „þekkingarfræðilegar dygðir“ eins
og Páll Skúlason orðar það (2007:398-399).
Gagnrýnin hugsun er uppistaða fræðilegrar
hugsunar og hún fellst ekki á neina skoðun
eða fullyrðingu „fyrr en hún hefur skilið hvað
í henni felst og fundið viðeigandi rök fyrir því
að telja hana sanna“ (Páll Skúlason, 2007:403).
Gagnrýnin hugsun er dygð og háskólar, og
aðrir skólar, eru þeir staðir sem eiga að rækta
hana hjá nemendum sínum.
Gagnrýnin hugsun er mikilvægari dygð hjá
Íslendingum en mörgum öðrum vegna þess
að það er nokkuð útbreidd skoðun að við
Íslendingar skiljum eigið þjóðfélag, vitum
nóg um það og þurfum því ekki rannsóknir á
því til að vita hvaða breytingar skynsamlegt
er að gera. Kannski er það óhjákvæmilegt
að menn trúi þessu um lítil samfélög eins
og hið íslenska, það virðist svo freistandi að
trúa því að samfélagið sé gegnsætt, auðvelt sé
að gera sér grein fyrir því hvaða afleiðingar
tilteknar aðgerðir hafa. En þetta er því miður
ekki svo. Allar aðgerðir hafa beinar og
óbeinar afleiðingar. Þær beinu eru ásetningur
með aðgerðinni en þær óbeinu eru stundum
fyrirsjáanlegar, stundum ekki. Rannsóknir á
íslensku samfélagi hafa eflst á síðustu tuttugu
árum eða svo en þær eru enn ekki svo öflugar
að við getum vonast til að skilja það til
einhverrar hlítar á næstu árum. Dæmi um
þetta eru rannsóknir á menntakerfinu. Þær
hafa eflst en ná samt svo ótrúlega skammt
ennþá. Einfaldir hlutir eins og þeir að vita hvað
kennarar gera í kennslustofu við kennslu eru af
skornum skammti. Ég hef sjálfur rekist á það
oftar en einu sinni og oftar en tvisvar að jafnvel
hinir upplýstustu menn líta svo á að námskrá
veiti upplýsingar um hvað gert sé í skólastofu.
Námskrá veitir kannski upplýsingar um hvað
á að gera í kennslustofu en hún veitir enga
vitneskju um hvað gert er. Ég hef grun um að
svipað sé ástatt um vitneskju um aðra þætti
íslensks samfélags. Rannsóknir og hlutur þeirra
í stefnumótun samfélags okkar þarf að aukast
verulega um leið og vandað er til undirbúnings
stærstu mála.
Háskólar, kreppa og vísindi