Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 5

5
MENNINGARSöGULEGT SAMHENGI
dómtækir sem kann að benda til þess að málið sé ekki að öllu leyti til-
hæfulaust. Þessir fjórir liðir snerta aftur á móti aðeins lítinn hluta af þeim
spurningum sem atburðir á tímum hrunsins – og einnig í aðdraganda þess
– vekja. Sú staðreynd kveikir enn fleiri spurningar, bæði um landsdóms-
málið sem slíkt og um það hvort og þá hvenær stjórnmálamenn og emb-
ættismenn eigi að bera ábyrgð á gerðum sínum og skoðunum. Samkvæmt
íslenskri hefð virðast þeir helst ekki eða í það minnsta sem sjaldnast eiga
að gera það. Á Íslandi hefur venjan verið sú að taka á afglöpum og afbrot-
um stjórnmálamanna og embættismanna með svipuðum hætti og þegar
óvitar eiga í hlut.
Sé það rétt að krafan um Landsdóm hafi orðið rökum og réttlætiskennd
yfirsterkari, þá er það til marks um lágkúru sem á sér að vísu rætur í mann-
legu eðli en er sama lágkúran fyrir því. Þetta er sama lágkúran og birtist í
svörum stjórnmálamanna og embættismanna fyrir Landsdómi um að þeir
hafi samviskusamlega unnið sín störf en vitað lítið, getað lítið og/eða
trúað bankamönnunum og ekki hugsað um eða skilið í afleiðingum þess.
Hið sögulega samhengi er stundum grimmilegt. Í þessu hefti verður rýnt
í menningarsöguna. Í fyrstu greininni er komið inn á það viðkvæma þjóð-
ernispólitíska samhengi sem þátttaka Íslands í bókasýningunni í Frank furt
var sett í með upphafningu fornsagnaarfsins og óbeislaðrar náttúrunnar
og vísunum til velvildar Þjóðverja gagnvart hvoru tveggja. Ann-Sofie
Nielsen Gremaud bendir á að þótt bókasýningin geti tvímælalaust átt þátt
í því að móta ímynd Íslands um stundarsakir þá orki sú áhersla sem lögð
var tvímælis. Ólafur Rastrik hugar einnig að sjálfsmynd þjóðarinnar en út
frá öðru sjónarhorni. Í samanburði við evrópska menningarsögu virtist
hin íslenska full af eyðum sem krafa var gerð um að fylla í kjölfar fullveld-
is þjóðarinnar 1918. Metnaður Íslendinga var að vera menn ingarþjóð á
meðal menningarþjóða en svo virtist sem lágkúrulegar afurðir erlendrar
alþýðumenningar hefðu afvegaleitt hana. Ein helsta táknmynd smekk-
leysunnar var postulínshundurinn sem stillt hafði verið upp á kommóðum
fjölda sveitaheimila. Í þriðju þemagreininni leiðir Þröstur Helgason svo
getum að því að þjóðernisleg íhaldssemi hafi verið ástæða þess að mód-
ernismi átti ekki upp á pallborðið á Íslandi fyrr en eftir lýðveldisstofnun
árið 1944. Tvær síðarnefndu greinarnar eru unnar upp úr erindum á mál-
stofu Bókmennta- og listfræðistofnunar á Hugvísinda þingi við Háskóla
Íslands árið 2011 sem tileinkuð var menningarsagnfræði. Skipuleggjendum