Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 130

130
innar hafi gengið út frá algjörlega óvirkum áhorfendum á meðan hún,
eins og fleiri minnisfræðingar, gerir ráð fyrir að frásagnartextar myndi
eins konar „hermiminni“ (e. prosthetic memory), opinbert minninga svið
þar sem lesendur eða áhorfendur taki virkan þátt í minninga- og túlk-
unarferli textans.36 Hún skoðar því samsömun áhorfenda við persónuna
Forrest Gump sem virka viðurkenningu á þeirri eyðu eða rofi sem tráma
veldur – viðurkenningu sem skapar tilfinningalegar forsendur til að vinna
úr þessari trámatísku minningu í staðinn fyrir að leiða hana hjá sér.
Ef við færum þessa túlkun Radstones yfir á sögu Páls er hægt að fá
svör við þeim spurningum sem þríleikurinn og aðalpersóna hans bera
upp. Líf Páls, líkt og Forrests Gump, einkennist af skilningsleysi, hlutleysi
og getuleysi andspænis stórviðburðum í Íslandssögunni þegar þjóðfélag-
ið umturnast. Ísland er hernumið þrátt fyrir að hafa lýst yfir ævarandi
hlutleysi. Þetta er í fyrsta skipti sem stríð berst upp á strendur Íslands.
Tugþúsundir vopnaðra manna gengu um göturnar þegar mest lét og sett-
ust að meðal fólksins. Í kjölfar hernámsins heldur nútíminn innreið sína af
fullum krafti, samfélagið tekur stakkaskiptum, bylting verður á lífsháttum,
menningu og gildum almennings, afleiðingin er rótleysi og ringulreið. Á
meðan Evrópubúar verða fyrir stríðshörmungum sem eiga sér engin for-
dæmi græða Íslendingar á tá og fingri. Kreppa og atvinnuleysi hverfa en
los er á öllu. Eins og nefnt var í byrjun koma hér tveir orsakavaldar tráma
saman. Rof verður milli fortíðar og nútímans og um leið myndast rof í
minni manna; hugurinn getur ekki tekist á við þessar breytingar og enginn
hefur tök á að skilja hvað er í gangi.
Pál yngri er hægt að skoða sem tákn fyrir þau trámaeinkenni sem þjóðin
verður fyrir en leiðir hjá sér: hann er lamaður á meðan á þessu öllu stend-
ur. En hann má líka skoða sem eins konar samvisku þjóðarinnar sem hefur
verið þögguð niður. Breytingarnar og sú lausung sem fylgir þeim valda
honum ónotum og beyg á meðan stríðsfréttir utan úr heimi fylla hann
þeirri tegund sektarkenndar sem kennd er við eftirlifendur (e. survivor’s
guilt). Í raun vekur saga hans erfiðar siðferðilegar spurningar um afstöðu
Íslendinga á tímum síðari heimsstyrjaldar. Þegar Páll eldri sest niður eftir
að þessir stóratburðir eru að baki, til þess að rifja þá upp og glöggva sig
„á sjálfum sér og öðrum“, byrjar hann að horfast í augu við rofið, eyðuna,
sem varð til á þessum tíma. Með því að samsama sig sögumanninum geta
36 Sjá einnig Peter Middleton og Tim Woods, Literatures of memory: History, time
and space in postwar writing, Manchester: Manchester University Press, 2000, bls.
4–5.
dAiSy NeijmANN