Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 103

103
anlegt náttúruvísindum Darwins og eftirmanna hans.34 Þessi leið hefur
þó sín takmörk, enda eru takmörkin beinlínis forsendur hennar. önnur
leið er hins vegar einnig möguleg fyrir þá heimspekinga sem vilja teljast
nútímalegir eða forðast frumspekilegar rannsóknir. Hún er sú að greina
heimspekilega áhugaverðar hliðar markhyggju í líffræði skipulega frá hug-
takaforða sem á sér rætur í náttúruspeki Darwins. Þessi leið viðurkennir
að allt tal um tilgang í náttúrunni sé afstætt í þeim skilningi að það falli
utan þeirrar hluthyggju sem náttúruvísindi gefa sig út fyrir að fylgja.35
Hins vegar geti gildishlaðið tal um samhljóm og gæði staðið ágætlega með
náttúrufræðilegum skýringum ef forsendur slíks orðaforða eru rétt skil-
greindar.
Það sem átt var við með að vera „nútímalegur“ gagnvart markhyggju er
að taka tillit til þess að henni hafi verið hafnað á sautjándu öld.36 Að ofan
var reyndar útskýrt hvernig vélhyggja og ákveðinn þáttur í markhyggju
gátu vel átt samleið, en hið almenna viðhorf er engu að síður að tvenns
konar gagnrýni eftir endurreisnina hafi gengið það nærri heimspeki sem
byggði á tilvísunum í tilgangsorsakir að ekki hafi verið aftur snúið.37 Einum
þræði virtust tilgangsorsakir ekki falla að þeirri áherslu á tilraunavísindi og
þekkingarfræði sem vísaði eingöngu í beina skynreynslu og varð sífellt
meira áberandi eftir því sem leið á sautjándu öldina. Francis Bacon er lík-
34 Í þessu samhengi má m.a. benda á grein Larrys Wright, „Functions“, The Philo-
sophical Review 2/1973, bls. 139–168, og Teleological Explanations, Berkeley: Berkeley
Uni versity Press 1976. Hann segir að hægt sé að setja fram eina samræmda kenn-
ingu um hlutverkaskýringar. Ekki eru þó allir á því að heimspekin þurfi að nálgast
markhyggju í samtímanum á þeim forsendum að Darwin hafi eyðilagt það litla
orðspor sem markhyggja hafði þó enn í vestrænni heimspeki; sjá t.d. J. Lennox,
„Darwin was a teleologist“, Biology and Philosophy 4/1993, bls. 409–21.
35 Andrew Woodfield varpar fram í bók sinni Teleology, Cambridge: Cambridge
University Press, 1976, athyglisverðum spurningum í þessu sambandi. Hann sér
ekki að tilgangsorsakir geti verið byggðar á, eða mótaðar eftir, öðru en ætlunum
vitiborinna vera. Hann færir með öðrum orðum rök fyrir því að setningar mark-
hyggju hljóti alltaf að vera jafn gildishlaðnar og ætlun mín er þegar ég vel bestu
og stystu leiðina til að ganga frá Háskóla Íslands niður að Tjörn. Woodfield sér
ekki að þessi hugmynd eigi að verða til þess að markhyggja skuli þar með dæmast
úr leik; hann er þvert á móti þeirrar skoðunar að gildi markhyggju sé það að hún
feli í sér gildishlaðnar útskýringar. Hún sé í raun og veru vísindaleg útskýring sem
geri sér ekki upp hlutleysi um gæði.
36 Það er reyndar algengur misskilningur að gagnrýni á markhyggju hafi fyrst komið
fram á sautjándu öld. Lúkretíus er líklega þekktastur þeirra höfunda sem hafnar
tilgangsmiðaðri heimsmynd í fornöld, sjá De rerum natura, IV.
37 Slík umfjöllun lætur þó gjarnan vera að hafa fyrir því að útskýra og nefna dæmi um
markhyggju miðalda, aðra en þá sem snýr að hönnunarrökum fyrir tilvist Guðs.
SKYNSEMIN Í NÁTTÚRUNNI – NÁTTÚRULEG SKYNSEMI