Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 134

134
„Það var ekki mér að kenna“
Um leið og heimsstyrjöldin skellur á 3. september 1939 og „eitthvert
gangvirki“ í brjósti Páls fer að tifa hægar og hægar byrjar hann að finna
fyrir sektarkennd. Þegar ung stúlka, Hildur Helgadóttir að nafni, kemur
til hans til að biðja hann um að yrkja kvæði handa afa sínum sjötugum lýsir
hann viðbrögðum sínum þannig: „Mér finnst sekt mín þyngjast og háðung
mín verða átakanlegri […]. Að yrkja, tauta ég eins og sakborningur frammi
fyrir dómara“ (G 32). Á meðan Hildur reynir að sannfæra hann um að
yrkja dregur hann upp mynd af fallbyssu. Loksins segir hann við stúlkuna:
„Það er ekki til neins að yrkja á stríðstímum“ (G 33), en þau orð minna
óhjákvæmilega á fleyg ummæli þýska heimspekingsins Theodores Adorno
að það væri barbarismi að yrkja eftir Auschwitz.41
Stríðið, jafnvel fyrir hernám Íslands, verður Páli að eins konar þrá-
hyggju: hann getur ekki hætt að hugsa um það. Styrjöldin gerir allar hans
áhyggjur, vandamál og vanlíðan að engu: „Einkamál lítilfjörlegs blaða-
manns norður á hjara veraldar, hvað voru þau hjá þeim stórtíðindum sem
gerðust snemma vors 1940? Vitneskjan um tortímingu og dauða …“ (G
251). Páll er meira að segja með samviskubit yfir því að vera ástfanginn:
„gleði mín var blandin einhverjum óútskýranlegum sársauka“ (G 255). Í
fyrsta bindi þríleiksins nær þessi sektarkennd hámarki sínu þegar hann
leyfir Kristínu, unnustu sinni, að sannfæra sig um að fara með hana út
að dansa á Borginni. Hann getur ekki hugsað um neitt annað en það að í
Noregi „féllu jafnaldrar mínir fyrir sprengjum og byssukúlum þjóðverja“
(G 261):
Af hverju fórum við hingað? hugsaði ég aftur og svaraði mér í
næstu andrá: Til að skemmta okkur eins og aðrir. Skemmta okkur?
Skemmta okkur á þessum voðalegu tímum! Nei, ég vildi ekki hugsa
um stríðið í kvöld. Það var ekki mér að kenna. (G 256)
Vanlíðan Páls eykst verulega þegar Kristín fellst á að dansa við nasista,
enda virðist hún ekki einu sinni hafa tekið eftir hakakrossinum: „Uss, sagði
hún, þú átt ekki að vera að hugsa um stríðið!“ (G 263). Kristín er þó ekki
ein um að kæra sig lítið um styrjöldina sem geisar úti í hinum stóra heimi.
Þegar þjóðskáldið Aron Eilífs mætir á skrifstofu Blysfara eftir að blaðið
41 „Writing poetry after Auschwitz is barbaric“, eru meðal lokaorða Adornos í ritgerð
hans, „Cultural Criticism and Society“, Prisms, þýð. Samuel og Shierry Weber,
Cambridge, Mass.: MIT Press, 1967, bls. 19–34.
dAiSy NeijmANN