Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 131

131
lesendur byrjað að viðurkenna það sem þeir gátu ekki vitað þá, snúið frá
upphaflegri afneitun sinni og farið að spyrja og muna. Lesandinn er með
öðrum orðum dreginn inn í ferli afturvirkni og sveiflast milli tilfinninga
og virkni. Með því að sviðsetja Pál yngri í fortíðinni og láta hann reyna
hina trámatísku atburði í sögu þjóðarinnar hvetur söguhöfundur virka
lesendur sína til að samsama sig óvirkri aðalpersónu og kveikja þar með
minningar, gera minnið afturvirkt, leysa úr tilfinningadeyfð og hlusta á
samviskuna.37
Skriftir og sekt
Sögumaður þríleiksins ávarpar lesandann með reglulegu millibili. Að vísu
virðist hann lengi ekki gera ráð fyrir öðrum lesanda en sjálfum sér, enda
segist hann ekki halda að einhver annar en hann gæti haft gagn af þessu
„pári“ sínu, jafnvel ekki konan hans. Við vitum þó allan tímann að ritið
á eftir að ná til fleiri lesenda að lokum. Páll eldri fer aldrei mjög fögrum
orðum um „blöðin þau arna“, spyr sig hvað eftir annað af hverju hann sé
að þessu, hvers vegna hann láti ekki gott heita og til hvers hann sé að sóa
tíma sínum í að ýfa upp gömul sár. Þessar efasemdir sýna okkur að Páll er
að sumu leyti ennþá sami maðurinn sem hefur lítið traust á sjálfum sér og
því sem hann hefur fram að færa. Af hverju er hann þá að þessu?
Strax í fyrsta bindi fær lesandinn að vita að Páll hefur framið glæp (G
19). Hann kallar sjálfan sig „glæpamann“ og segist vera „óalandi og óferj-
andi“ (G 316, SH 14). Einhver óræð sektarkennd kvelur Pál í verkinu og
þegar á líður fer lesandinn að halda að þetta tvennt haldist í hendur. Þegar
eðli glæpsins er loksins afhjúpað kemur í ljós að hlutirnir eru ekki alveg
svona einfaldir. Eitt af aðalverkum Páls sem blaðamanns hjá Blysfara er
að snúa erlendum glæpasögum yfir á „mál ömmu sálugu“, eins og hann
kallar það (SH 35), þótt þetta starf valdi honum höfuðþyngslum og van-
37 Það væri hægt að skoða Pál Jónsson og Forrest Gump sem ýktar útgáfur af þeirri
fyrirferðarlitlu „miðlungssöguhetju“ sem Georg Lukacs lýsir í riti sínu The His-
torical Novel, Boston: Beacon Press, 1963, bls. 35–39. Hlutverk þeirrar söguhetju
er að mynda hlutlaust svið þar sem hægt er að tákngera þau öfgafullu félagslegu
öfl sem takast á, þeim er komið niður á mannlegt plan. Það að leiða ómeðvitaða
sögupersónu inn á svið sögulegra stórviðburða er ekki heldur óþekkt fyrirbæri, eins
og til dæmis myndin Zelig eftir Woody Allen sýnir. Það sem Páll og Gump eiga
hins vegar sameiginlegt er að vera fremur litlausir einstaklingar, áhorfendur fremur
en þátttakendur í atburðum, en þó um leið magnaðar táknmyndir trámatískrar
reynslu.
HRINGSÓL UM DULINN KJARNA