Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2012, Blaðsíða 91

91
Inngangur
Markhyggja er kenning um náttúrulega skynsemi.1 Hún gerir ráð fyrir að
hluti, eiginleika þeirra og þá atburðarás sem þeir eru hluti af megi útskýra
með því að niðurstaða atburðarásarinnar eða lokastig þeirra breytinga sem
hlutir taka sé fyrir bestu, þ.e.a.s. að skynsamlegasta niðurstaðan verði ofan
á ef fleiri en einn möguleiki koma til greina og ekki komi til sérstök hindr-
un.2 Þessari grein er ætlað að taka afstöðu með þessu viðhorfi og sýna
fram á að markhyggja sé ekki tilgangslaus í þeim skilningi að án hennar
stæði heimspeki augljóslega betur. Í greininni koma fram efasemdir um að
þeirri gagnrýni sem hefur verið sett fram gagnvart markhyggju, einkum
á sautjándu öld, hafi tekist að fjarlægja hana úr vestrænum vísindum og
1 Að sjálfsögðu má finna aðrar skilgreiningar á markhyggju eða tilgangshyggju
(e. teleology). Tilgangsmiðuð ferli eru allt í kringum okkur. Flest eru þó hugræn
og virðast ekki hafa mikið vísindalegt gildi. Þeir sem taka markhyggju alvarlega
gera hins vegar ráð fyrir því að tal um tilgang, markmið og hlutverk fyrirbæra
hafi raunverulegt skýringargildi sem aðrar gerðir skýringa hafa ekki möguleika
á. Þrátt fyrir að markhyggja hafi fylgt vestrænni heimspeki frá blómatíma forn-
grískrar heimspeki var það ekki fyrr en árið 1728 sem hún fékk nafn sitt. Það var
Christian Wolff (1679–1754) sem stakk upp á nafninu „teleologia“ fyrir þá grein
náttúrulegrar heimspeki sem „fines rerum explicat“ (útskýrir markmið hluta); sjá
§ 85 í Philosophia rationalis sive logica.
2 Myndin flækist ef aðeins einn möguleiki kemur til greina. Það breytir þó ekki
því að frá sjónarhorni markhyggju er ekki hægt að samþykkja að sá möguleiki sé
óskynsamlegur þó svo að annar betri kostur (sem stangast ekki á við þekkt nátt-
úruleg ferli) sé augljós möguleiki. Platon var þeirrar skoðunar að niðurstaðan væri
ávallt hin besta í heimsfræðilegu samhengi, en Aristóteles lét sér nægja að segja
að niðurstaðan væri til góða fyrir viðkomandi einstaka verund. Ólíkar skoðanir
þeirra til markhyggjunnar endurspegla langvarandi ágreining innan vestrænnar
heimspeki.
Henry Alexander Henrysson
Skynsemin í náttúrunni – Náttúruleg skynsemi
Ritið 1/2012, bls. 91–114