Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 130

verið farið um kirkjueignir. Eftir sættargerðina í Ögvaldsnesi veittu biskupar
hér á landi prestum staðina að léni þeim til framfærslu og fullra nytja."
Prestarnir urðu þá nokkurs konar lénsmenn biskupa.10() Við þetta á að hafa
myndast tvenns konar eignarréttur á landinu: yfireignarréttur (dominum dir-
ectum) biskupa og undireignarréttur (dominum utile, eiginlega „afnota-
réttur“) sem lénsprestarnir fóru með.101 Yfir öllum kirkjum og kirkjueignum,
stórum sem smáum, var síðan páfinn með allt vald (plenitas potestatis) í
sínum höndum enda staðgengill Guðs á jörðu.102 Páfrnn var þannig æðsti
eignarhafi allra kirkna í heiminum. Hugmynd þessi varð ekki að fræðilegri
kenningu fyrr en á 17. öld en hún átti sér lengri aðdraganda.103
„Páfakenninguna" (papaltheoríen) má rekja aftur til heilags Bernards
(1090-1153), ábóta í klaustrinu Clairvaux í Frakklandi. Hann var eindreginn
stuðningsmaður Innocentíusar páfa II (1130-1143) í deilum hans við annan
páfa, Anacletus II (1130-1138), um réttinn til að kallast eftirmaður Péturs
postula og lagði sig fram um að afla sínum manni stuðnings konunga og
lénsherra. í bréfí sem Bernard ritaði ráðamönnum í Mílanó áminnti hann þá
um að kirkjan væri mjög mild en eigi að síður máttug. Hann vildi í einlægni
gefa þeim ráð sem væri þess háttar að enginn gæti annað en farið eftir því:
Misnotaðu ekki mildi [kirkjunnar] svo að þú verðir ekki fyrir mátt hennar
brotinn á bak aftur. ... Fyrir einstök forréttindi hefur hinu postullega sæti
verið veitt fyllsta vald yfir öllum samanlögðum kirkjum jarðar. Sá sem því
rís upp gegn þessu valdi rís upp gegn fyrirkomulagi Guðs.104
99 Frá 15. ölderu dæmi um, einkum úr líð Jóns Vilhjálmssonar Craxton Hólabiskups (1425-1435), að bisk-
upar hafi fengið vildarmönnum sínum úr leikmannastétt staði að léni.
100 Vörslumenn staða voru nefndir staðarhaldarar eða beneficiati (sjá t.d. Jarðabók Ama Magmíssonar og
Páis Vídalins. 2. b. Kaupmannahöfn 1918-1921 (Ijóspr. 1981), s. 120. Jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns. 4. b. Kaupmannahöfn 1925 og 1927 (ljóspr. 1982), s. 333).
101 Hertzberg: Om Eiendomsretten til det norske Kirkegods, s. 18 (sjá 13. nmg.). Þessi hugtök minna á það
sem í síðari tíma lögfræði hefur verið nefnt „beinn eignarréttur" og „óbeinn eignarréttur'* (sbr. Ólafur
Lárusson: Eignaréllur. I. Reykjavík 1950, s. 13-14). Gaukur Jörundsson greindi á milli „beins eignar-
réttar" og „takmarkaðra" eða „óbeinna eignarréttinda" og tók fram að sá sem ætti eignarrétt að hlut teld-
ist eftir sem áður eigandi hans þó að hin óbeinu eignarréttindi annars aðila takmörkuðu eignarréttinn til
muna (Eignaréttur. 1. Reykjavík 1982-1983, s. 5-7 (fjölr.)).
102 Hertzberg: Om Eiendomsretten til del norske Kirkegods, s. 32-35 (sjá 13. nmgr.).
103 Taranger: „Om Eiendomsretten til de norske Præstegaarde", s. 349 (sjá 63. nmgr.). Eftir siðaskiptin var
„páfakenningin" notuð sem rök fyrir því að allar kirkjur og kirkjueignir ættu að falla undir konung því
að hann væri arftaki páfans sem yfirmaður kirkjunnar (sbr. Knut Robberstad: Rettssoga. I. Oslo 1971,
s. 85-87).
104 Peter Dinzelbacher: Bernhard von Clairvaux: Leben und Werk des berúhmlen Zisterziensers. Darmstadt
1998, s. 166. Frumtextinn er í Patrologiœ Latinœ CLXXXIl. Ritstj. J.P Migne. París 1862, d. 286-287.
Undir lok aldarinnar ritaði Innocentíus páft III (1198-1216) íslendingum bréf þar sem kvað við sama tón:
Hjá páfanum er fylling valdsins yfir öllum kirkjum og óhlýðni við kennimenn jafngildir óhlýðni við Guð
(Sveinbjöm Rafnsson: Páll Jónsson Skálholtsbiskup. Nokkrar athuganir á sögu hans og kirkjustjóm.
Reykjavík 1993, s. 118-122. Gunnar F. Guðmundsson: íslenskt samfélag og Rómakirkja s. 42-47).
128