Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2011, Side 38

dönsku stjórnarskrárinnar frá 1849 sem kvað á um gjöld til skóla almennt.74
Einmitt á þessum sama tíma felldu Danir það ákvæði þó brott úr stjórnar-
skrá sinni.75 Virðist þessi almenna vörn trúfélögum til handa hafa verið talin
tímaskekkja í Danmörku þegar komið var fram á annan áratug 20. aldar en
hún aftur á móti þótt geta átt við hér á sama tíma enda voru forystumenn
Islendinga lengi íhaldssamir í trúmálapólitík.
Kvað Þórhallur ýmsa líta svo á að þetta nýja fyrirkomulag „yrði enn
meira til að geirnegla ríkiskirkjufyrirkomulagið“, líklega vegna þess að
breytingin myndi slá á óánægju með almenna gjaldskyldu til þjóðkirkjunnar
og þar með slá á viðleitni margra til að veikja tengsl ríkis og kirkju. Kvað
hann þó annað mundu koma á daginn.76
Síðarnefnda stjórnarskrárbreytingin stuðlaði eins og fram er komið að
auknu frelsi fólks er stóð utan trúfélaga. Þórhallur biskup benti hins vegar
á að hún horfði til hins verra fyrir fjárhag sókna og gæti gert rekstur
kirkjubygginga örðugri í framtíðinni.77 Má aftur líta svo á að hér sé um
að ræða atriði er hann sem æðsti embættismaður þjóðkirkjunnar hafi talið
sér bera að halda til haga. Ella hafa skoðanir hans breyst mjög frá því verið
hafði tveimur árum áður en þá leit hann svo á að þeir sem vildu ekki gangast
undir gjöld til kirkjumála ættu að njóta algers gjaldfrelsis.78
I síðari grein sinni um aðskilnað 1914 fjallaði Þórhallur um hvað ylli
því að þjóðkirkjuskipanin héldist enn og hvað yrði væntanlega til þess að
hún rynni skeið sitt á enda í framtíðinni. Taldi hann gagnsemina sem menn
sæju í þjóðkirkjuskipaninni vera höfuðástæðuna fyrir því að hún héldist:
.. .það sem uppi heldur þjóðkirkjunni, eða ríkiskirkjunni hér, sem í hverju
öðru lútersku ríkiskirkjulandi, er gagnið, nytsemin, heillin, blessunin eða
hverju nafni er nefna skal, sem ríkiskirkjan vinnur þjóðfélaginu, og það sem
veldur skilnaðinum, eða uppsögn vistarinnar, er það ..., að hjúið er ekki
álitið að vinna lengur fyrir mat sínum.79
74 DANMARKS RIGES GRUNDLOV af 5. juni 1849. Slóð sjá heimildaskrá. Gunnar G. Schram
1997: 466.
75 Gunnar Helgi Kristnisson 1994: 124-125. Gammeltoft-Hansen 1999: 325.
76 Hvað heldur - hvað veldur? 1914a: 69. Sjá m.a. gagnrýni Gísla Sveinssonar (1914: 205-206).
77 Hvað heldur - hvað veldur? 1914a: 70.
78 Skilnaðarkjörin 1912: 44.
79 Hvað heldur - hvað veldur? 1914b: 106. Með tilliti til þess gagns eða þeirra heilla sem
þjóðkirkjan vinnur samfélaginu má minna á eftirfarandi orð föður Þórhalls, Björns Halldórssonar
(1823-1882) í Laufási, frá 1879: „Hið besta, hið réttasta, hið eðlilegasta, hið tilætlaða af Drottni
hygg eg án efa það vera, að kristin þjóðstjórn hafi og haldi og taki á sína þjóðmenningarskrá
kristindóminn sem „hið fullkomna lögmál frelsisins“, er meiru varðar að innræta hjörtum
36
i