Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Side 23

22
getur leitt til þess að rökstuðningurinn fyrir vísindakenningum verði líka
hlutdrægur. Ef fordómar eða hlutdrægni gagnvart ákveðnum hópum eða
sjónarmiðum verða til þess að tilteknar kenningar eru ekki teknar nógu
alvarlega til að þær séu yfirleitt settar fram og þróaðar áfram þá höfum
við ástæðu til að ætla að niðurstöður vísindarannsókna verði að sama skapi
hlutdrægar. Ástæðan fyrir því að vísindamenn samþykkja tiltekna kenn-
ingu eða telja hana líklega er þá mögulega að stórum hluta sú að þeir hafa
viljandi eða óviljandi hunsað aðrar mögulegar kenningar sem væru í jafn
góðu eða jafnvel betra samræmi við athuganir en þær kenningar sem eru
viðteknar.
Ég held reyndar að dæmi Longinos af rannsóknum í fornleifafræði
sem þóttu sýna að veiðar hafi verið lykilþáttur í þróun mannskepnunnar sé
líklega betur lýst sem dæmi um hlutdrægni af því tagi sem ég hef verið að
lýsa. Í þessu tilviki var málum ekki þannig háttað að vísindamenn hafi sett
fram ólíkar kenningar um þróun mannskepnunnar og að umrædd kenn-
ing hafi síðan verið valin úr þeim hópi á karllægum forsendum. Í staðinn
held ég að þessu dæmi sé betur lýst þannig að þarna hafi aðrar kenningar
ekki einu sinni verið settar fram á þann veg að hægt væri að rökræða hvort
þær væru í samræmi við veruleikann eða ekki. Aðrar útfærðar kenningar
um þróun mannskepnunnar að þessu leyti voru einfaldlega ekki til staðar
í vísindasamfélaginu á þessum tíma. Það var ekki fyrr en á 8. og 9. áratug
síðustu aldar sem hópur kvenkyns fornleifafræðinga og þróunarmannfræð-
inga tók sig til og setti fram útfærða kenningu þar sem lögð var áhersla á
söfnunareðli mannskepnunnar frekar en veiðimannseðlið. Ég held því að
hér sé á ferð ágætt dæmi um það að hlutdrægni verði til þess að sumar
kenningar sem ekki samrýmast staðalmyndum eða fordómum einstakra
vísindamanna séu ekki einu sinni settar fram og útfærðar á þann hátt sem
þarf að gera til að athuga hvort kenningin fái staðist.
Þótt þetta dæmi frá Longino falli að hugmyndum mínum um hlut-
drægni í vísindum vil ég ekki leggja of mikla áherslu á einstök dæmi enda
er vandinn sem um ræðir almennur. Hann snýst um að sú staðreynd að
hlutdrægni og fordómar geta haft áhrif á það hvaða kenningar verða til í
vísindasamfélaginu þýðir að hlutdrægni og fordómar geta líka haft áhrif á
það hvaða vísindakenningar eru á endanum álitnar sannar eða sennilegar.
Þessi vandi er ólíkur þeim sem Longino benti á að því leyti að Longino
sýnir að hlutdrægni geti haft áhrif á rökstuðning vísindakenninga vegna
ósagðra forsendna sem verða til þess að gögnin styðja eina kenningu
FinnuR Dellsén