Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Blaðsíða 30

29
er heimspekilegri en sagan) þá nefnir hann Heródótos – en notar þó dæmi
sem liggur miklu nær Þúkýdídesi og umfjöllunarefni hans. Hjá Aristótelesi,
um miðja 4. öld, eru þeir tveir augljós dæmi um sagnfræðinga.
Við getum þannig í fyrstu tilraun staðsett upphaf sagnfræðinnar hjá
Heródótosi og á sama hátt getum við staðsett upphaf heimspekinn-
ar hjá Platoni.8 Platon skipulagði skóla í kringum það sem hann kallaði
filosofía (φιλοσοφία), í harðri samkeppni við aðra sem vildu líka kenna
filosofía. Heimspeki (eða filosofía) eins og hún er kennd og rannsökuð
á Vesturlöndum og víðar í dag á sér óslitna sögu sem má rekja aftur til
Platons og þessa sögulega atburðar. Sagnfræði og heimspeki eiga sér því
samfellda rannsókna- og kennsluhefð á Vesturlöndum sem má rekja aftur
til 5. og 4. aldar. Greinarnar hafa verið stundaðar og þekktar undir þess-
um nöfnum allt frá þeim tíma. Vissulega hefur mikið breyst frá tímum
Heródótosar og Platons en þeir eru hvor á sinn hátt teknir alvarlega enn
þann dag í dag.9
Historía er ekki bara orð sem haft er um sögu í fornöld og fram á okkar
daga heldur er það líka notað um rannsóknir á náttúrunni, sérstaklega
rannsóknir á dýrum og plöntum. Rannsóknir á náttúrunni eru í fornöld
oft kallaðar hē peri fuseōs historía (ἡ περὶ φύσεως ἱστορία), en þessi nafngift
virðist ekki koma til fyrr en með Platoni og er í kjölfarið heimfærð upp á
verk eldri fræðimanna. Í eldri heimildum (þ.e. frá því fyrir daga Platons)
er historía notað um rannsóknir af ýmsu tagi og erfitt að sjá að rannsóknir
á einu viðfangsefni liggi nær merkingu þess en rannsóknir á öðru. Síðar,
og allt fram á okkar daga, var hins vegar algengt að nota historía til að lýsa
empírískri hlið rannsókna fyrstu heimspekinganna og því stundum haldið
fram að Heródótos hafi tekið við hefð náttúrurannsókna og beitt á fortíð-
ina. Líklegra er að þessar rannsóknahefðir hafi þróast saman, að ekki hafi
verið til nein vel skilgreind eða afmörkuð hefð náttúrurannsókna þegar
Heródótos hófst handa við verk sitt. Tengslin milli „náttúrurannsókna“
og „sögulegra rannsókna“ voru líka mun nánari en þau síðar urðu og
8 Sbr. Andrea Wilson Nightingale, Genres in Dialogue. Plato and the construct of
philosophy, Cambridge: Cambridge University Press, 1995. Ég kem nánar að þessu
síðar.
9 Það er ekki fyrr en líða fer á 20. öldina sem Heródótos fær uppreisn æru. Að flokka
Heródótos á kvarða fræðanna er alls ekki einfalt. Verkið sem eftir hann liggur er
á mörkum sagnfræði, mannfræði, þjóðfræði og landfræði – til að beita heitum
nokkurra fræðigreina í dag – og það er einmitt með því að taka hann úr þröngum
ramma sagnfræðinnar og lesa í ljósi þeirra flóknu heimilda sem hann vann með að
verkið birtist í jákvæðara ljósi en almennt hafði verið.
Í LJÓSi SöGU OG HEiMSPEKi