Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Side 54

53
leikann séu inntaksrýrar.13 Til að bæta gráu ofan á svart séu hinar miklu,
víðfeðmu kenningar vísindanna ósammælanlegar (e. incommensurable) og
því útilokað að þær séu sértilvik hver af annarri.14 Í sinni upprunalegu,
stærðfræðilegu merkingu, þýðir ósammælanleiki „skortur á sameiginleg-
um mælikvarða“.15 Samkvæmt kokkabókum Kuhns eru tvær kenningar
ósammælanlegar þá og því aðeins að ekki sé hægt að þýða þær á fræðamál
hvor annarrar.16 Tvær kenningar eru sammælanlegar ef hægt er að þýða
þær á fræðamál hvor annarrar með þeim hætti að þýðingin sé sem spegil-
mynd hins þýdda. Þá væri samanburður á ágæti þeirra fyllilega mögulegur.
Við gætum án teljandi erfiðleika uppgötvað hvor hefði fleiri prófanlegar
afleiðingar, hvort önnur væri sértilvik af hinni o.s.frv. Ef þýðingin væri
aftur á móti meira í ætt við þýðingu á ljóði þá má telja kenningarnar ósam-
mælanlegar. Ljóðaþýðing geti aldrei speglað fyrirmyndina enda er sagt að
skáldskapur sé það sem þýðing geti aldrei náð.17
Kuhn segir að svo vilji til að ýmis lykilhugtök í eðlisfræði Newtons séu
ósammælanleg við hliðstæð hugtök í eðlisfræði Einsteins, það gildi meðal
annars um massa-hugtak þess fyrrnefnda.18 Hið sama gildi um hinar miklu,
víðfeðmu kenningar vísindanna almennt, þær séu ósammælanlegar. Þess
13 Kuhn orðar þetta ekki nákvæmlega svona en mér sýnist þetta vera megininntakið
í hugsum hans um þessi efni. Thomas Kuhn, „The Trouble with the Historical
Philosophy of Science“, The Road Since Structure. Philosophical Essays 1970–1993,
Chicago og London: University of Chicago Press, 2000, bls. 105–120, hér bls.
115.
14 Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, bls. 4; Thomas Kuhn, Vís-
indabyltingar, bls. 71.
15 Thomas Kuhn, „Possible Worlds in the History of Science“, The Road Since Struct-
ure, bls. 58–89, hér bls. 60.
16 Paul Feyerabend setti fram kenningu um ósammælanleika um sama leyti og Kuhn,
sjá Thomas Feyerabend, Against Method, bls. 223–285. Reyndar átti hugmyndin
sér rætur í franskri vísindaheimspeki hjá kennismiðum sem voru öllu eldri en
Kuhns og Feyerabend. Kuhn segist hafa orðið fyrir áhrifum frá einum þeirra,
vísindasagnfræðingnum Alexandre Koyré, sjá Thomas Kuhn, The Structure of
Scientific Revolutions, bls. v–vi. Kuhn segir líka að hann hafi lesið bækur Gastons
Bachelard ungur sveinn og farið á hans fund í Frakklandi, sjá Thomas Kuhn, „A
Discussion With Thomas S. Kuhn“, The Road Since Structure, bls. 253–323, hér
bls. 284–285.
17 Þetta er lausleg þýðing á „Poetry is what has got lost in translation“. Þessi orð hafa
verið eignuð bandaríska skáldinu Robert Frost en alls óvíst er hvort hann hafi sagt
þetta.
18 Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, bls. 102; Thomas Kuhn, Vís-
indabyltingar, bls. 227–228.
ViðTöK OG VÍSiNDi