Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2016, Síða 56

55
leyst hugtakavanda með miklum ágætum en lent í þeim mun meiri ógöng-
um hvað reynsluvanda varðar.24
Viðtök og hugtakið um vísindi
Engin leið er að skilja spekimál Kuhns nema þekkja hugtakið „viðtak“ (e.
paradigm). Eins og gefið var í skyn nær „viðtak“ merkingarblæbrigðum
„paradigma“ býsna vel. Viðtak er í fyrsta lagi viðmið fyrir vísindi í mynd
skóladæma um vísindalegar gátulausnir.25 Í öðru lagi er viðtakið hugtaka-
kerfi sem markar hugsun vísindamanna braut á tilteknum tíma í tilteknu
fagi. Auk þess eru viðtök viðteknar skoðanir (viðhorf), e.k. vísindahefðir
á vissum tímaskeiðum í vissum fögum.26 Þau eru burðarás vísindanna að
mati Kuhns enda „[…] uppspretta aðferða, verkefna og úrlausnarstaðla
sem vísindamenn á hverjum tíma leggja blessun sína yfir.“27
Orðið „paradigmi“ er ættað úr málfræði og er í þeim fræðum notað
m.a. um beygingardæmi. Til dæmis eru beygingarmyndir orðsins „hestur“
skóladæmi um beygingar ákveðins orðflokks á íslensku. Fjöldi orða til-
heyrir flokknum og beygjast því eins og „hestur“.
Af hverju eru viðtök grunneiningar vísindanna, en hvorki staðhæfingar
um skynreyndir eins og raunspekingar héldu, né hrekjanlegar kenningar
eins og Popper taldi? Að minni hyggju er svarið það að viðtak er víðfeðm-
ara hugtak en hugtökin um skynreynd og kenningu, kenningar og reynslu-
hættir eru afurðir viðtakanna (hér reyni ég að útlista það sem ég tel röklega
byggt inn í kenningar Kuhns).28 Kenningin getur ekki verið grunneining
24 T.d. Larry Laudan, „A Problem-Solving Approach to Scientific Progress“, Scientific
Revolutions, ritstj. ian Hacking, Oxford: Oxford University Press, 1991, bls. 144–
155.
25 Wittgenstein notar a.m.k. einu sinni orðið „paradigmi“ í svipaðri merkingu og
„skóladæmi“ hjá Kuhn. Sýnishorn af tilteknum liti getur verið „paradigmi“ fyrir
notkun á litarorðum í tilteknum málleikjum. Sjá Ludwig Wittgenstein, Philosophical
Investigations, þýð. Elisabeth Anscombe, Oxford: Blackwell, 1958, bls. 25 (§50).
Orðið „paradigmi“ kemur víðar fyrir hjá Wittgenstein, t.d. í tengslum við „mál-
fræði“ málleikjanna, sjá sama rit, bls. 10 (§20). Það er alls ekki ósennilegt að Kuhn
hafi fengið það að láni hjá Wittgenstein.
26 Hugtak Laudans um rannsóknarhefðir er skylt hugtakinu um viðtök.
27 Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, bls. 103. „[…] the source of
the methods, problem-fields, and standards of solution accepted by any mature
scientific community.“ Thomas Kuhn, Vísindabyltingar, bls. 230.
28 Hugtak Michels Foucault um þekkingarmót (fr. épistémè) er stofnskylt hugtakinu
um viðtök. En hugtak Foucaults er mun víðfeðmara en „viðtak“, sérhvert þekk-
ingarmót er grundvöllur allrar þekkingar í tilteknum menningarheimi á tilteknu
ViðTöK OG VÍSiNDi