Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Side 64

64 TMM 2009 · 3
B ó k m e n n t a h á t í ð
með De vulgari eloquentia eða Af kveðskap á þjóðtungu sem nýlega kom út í
íslenskri þýðingu.
Decolonizing the Mind er þó langt frá því að vera einfalt ákall eða pólitískur
pési þótt verkið sé rammpólitískt. Ngũgĩ hefur mál sitt á greiningu menningar-
legrar kúgunar heimsveldisstefnunnar sem hann telur að marki ekki síður djúp
spor en ofbeldi og þrælahald fyrri tíma. Hann bendir á að öflugasta vopn
heimsveldisstefnunnar gegn viðnámi fjöldans felist í því sem hann kallar
„menningarsprengju“: „Áhrif menningarsprengjunnar gjörspilla trú þjóða á
nöfn sín og tungumál, umhverfi sitt, baráttuhefð sína og einingu, mátt sinn og
megin og á endanum á sig sjálfar “ (3). Þetta er gert með því að láta fólkið, þjóð-
ina, líta á fortíð sína sem mislukkaða eymdarsögu og fá það til að líta upp til
nýlendukúgarans og samsama sig honum, einkum og sér í lagi tungumáli hans.
Það gengur best með því að fá þá heimamenn sem næst kjötkötlunum standa
til að laga sig að menningu og tungumáli kúgarans.
Í fyrsta hluta bókarinnar, þar sem almennt er fjallað um tungumál afrískra
bókmennta, bendir Ngũgĩ á að tungumálið gegni lykilhlutverki í því hvernig
þjóð skilgreinir samband sitt við umhverfi sitt og sjálfa sig, reyndar umheim-
inn allan (4). Eftir samráðsfund evrópsku stórveldanna í Berlín 1884, þar sem
Afríku var skipt upp á milli þeirra, óháð „náttúrlegum“ landamærum milli
þjóða og tungumálasvæða, hefur þessi mikla heimsálfa m.a. verið skilgreind út
frá málsvæðum Evrópu: „Enskumælandi, frönskumælandi eða portúgölsku-
mælandi Afríkulönd“ (5). Þetta leiddi af sér gríðarlegt vandamál þegar Afríka
tók að losna undan nýlendukúguninni á síðari hluta 20. aldar því öll tjáning og
meira að segja róttækasta frelsisbarátta Afríkubúa fór fram á Evrópumálum
(s.st.). Þetta hefur einnig sýnt sig með öðrum hætti; menntunarstig Afríkbúa er
lágt og ólæsi mikið, en það er kannski ekki skrýtið þegar börn eiga að fara að
læra að lesa á erlendu tungumáli. Og eins og Ngũgĩ bendir á annars staðar í
bókinni hefur mismunandi kóðun sama tungumáls eftir uppruna ýmissa trú-
boða oft valdið því að til eru fleiri en einn ritháttur á viðkomandi tungumáli
(67).2
Þar eð afrískir menntamenn voru menntaðir á tungumáli nýlenduveldisins
á hverju svæði, og þar með innan menningarheims þess, voru þeir ekki í stakk
búnir til að takast á við veruleika og vandamál síns eigin umhverfis, þeir voru
ekki í beinu sambandi við það, heldur hluti af nýlenduelítu sem tók við valda-
taumum nýlenduherranna. Viðbrögð rithöfunda þeirra voru, og eru að miklu
leyti enn, að „skrifa sig aftur til heimsveldisins“ eins og Salman Rushdie orðaði
það einhverju sinni. Ngũgĩ lýsir með snilldarlegum hætti árekstri þessa hugs-
unarháttar við þá þjóðfrelsishugsun sem margir afrískir höfundar báru í
brjósti og tekur sem dæmi bæði sjálfan sig og átrúnaðargoð sitt á stúdentsárun-
um, Chinua Achebe. Tilefni umræðunnar er ráðstefna enskumælandi afrískra
höfunda í Kampala 1962 og komst hinn ungi Ngũgĩ að vegna þess að hann
hafði gefið út tvær smásögur á ensku. Þeir afrísku höfundar sem þarna hittust
ætluðu sér ekkert minna verk en að skilgreina „afrískar bókmenntir“ (6). En
vegna tungumálsins snerust umræður þeirra minna um tengslin við lesendur
TMM_3_2009.indd 64 8/21/09 11:45:32 AM